بررسی تنوع موضوعی بازانگاری فرهنگ ایثار در دفاع مقدس در طرح‌های تاریخ شفاهی

مقدمه

تهاجم سراسری علیه ایران به‌طور رسمی در 31 شهریورماه 1359ش به‌صورت همه‌جانبه با بمباران هوایی فرودگاه‌های کشور و حمله زمینی از محورهای مواصلاتی شمال غرب، غرب و جنوب غرب کشور و در دریا آغاز شد. دفاع مقدس در عرصه‌های مختلف ارزیابی‌پذیر و قضاوت‌شدنی است؛ زیرا این جنگ 8 ساله در زمینه‌‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در مناسبات و روابط داخلی و خارجی ایران تأثیرگذار بود. دفاع مقدس در سال 1367 پایان یافت و آنچه بر جای مانده، واقعیات تلخ و شیرین است که نسل حال و آینده باید از تابلوی ارزش‌های والای 8 سال دفاع مقدس بهره‌برداری کند. ازجمله روحیه ایثار و شهادت‌طلبی بود که در سیره امام خمینی (ره) در قول و عمل تجلی یافت و رزمندگان از آن تبعیت و پیروی کردند.

اتمام جنگ و گذشت زمان باعث شد تا رزمندگان از جبهه به خانه و کاشانه خود برگردند و مشغول کارهای خود شوند و تجربیات و اندوخته‌های دوران دفاع مقدس در بایگانی ذهن آنها باقی ماند و روزبه‌روز در خطر فراموشی قرار گیرد یا با فوت رزمندگان و مردمی که زمان دفاع مقدس را تجربه کرده‌اند، خاطرات و دانسته‌هایشان دربارۀ این دوران مدفون شود. از منظری دیگر، ثبت و تدوین خاطرات در قالب تاریخ شفاهی و گرامی‌داشتن رشادت‌ها، شهادت‌ها و ایثارها علاوه بر اینکه می‌تواند به رفتارشناسی اجتماعی مردم ایران توجه کند و آن را آسیب‌شناسی کند، می‌تواند باعث شناخت و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت و بروز رفتارهای ایثارگرایانه در بزنگاه‌های مختلف کشور شود. تا این فرهنگ به مردم منتقل نشده باشد و آنان یاد نگرفته باشند مصداق‌های ایثار چیست، چگونه می‌توانند آن را به کار برند یا بدانند چه زمانی، زمان مناسبی برای ایثار است. ایثار چه زمانی مفهوم ملی به خود می‌گیرد و چه زمانی خیر و ... . در این پژوهش برای رسیدن به هدف خود و پاسخگویی به مسئله مدنظر که ضبط و ثبت تاریخ شفاهی برای تبیین ارزش‌ها و فرهنگ ایثار و شهادت در دفاع مقدس برای نسل آینده است، سعی شده است مفهومی از این واژگان، تحلیل جایگاه این فرهنگ در دین و رابطه آن با ارزش‌های دیگر، شاخص‌ها و فضیلت‌های آن تبیین شوند. همچنین، معرفی این موضوعات برای انجام طرح‌های تاریخ شفاهی با توجه به ارزش‌‌ها و هنجارهای اجتماعی مردم، بستر زمانی و مکانی حوادث، تأثیر و تأثر فرهنگ ایثار در فرهنگ جامعه و ... مدنظر است.

دفاع مقدس

دفاع مقدس یک پروسه عظیم مکتبی بود که راهبرد آن قطعاً آینده جامعه و کشور را بیمه کرده است (مصباح نهاوندی، 1393: 95). دفاعی هشت‌ساله در مقابل دشمنان در عرصه جنگ تحمیلی بود؛ جنگی که به‌عنوان طولانی‌ترین و بی‌سابقه‌ترین جنگ متعارف قرن بیستم به‌شمار می‌رود. درواقع دفاع در برابر رژیم متجاوز بعث عراق و همۀ حامیان او بود. از همان ابتدا این نوعی جهاد اسلامی و با مأموریت دفاع از سرزمین اسلامی ایران و مردمان آن بود که در دفاع از انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی نمایان بود (ن.ک: آراسته، 1389: 65).

دفاع مقدس یادآور ایثار مردم ایران از اقشار و گروه‌ها و تیپ‌های مختلف بود که هر کدام با دید خودشان، دفاع از کشور را وظیفه خود می‌دانستند. بیشترین تجلی ایثار در نیروهای عملیاتی ایران حاضر در جبهه‌هاست. یکی از عواملی که در ضبط و ثبت ارزش‌های دوران دفاع مقدس و انتقال آن به نسل جدید نقش دارند، تاریخ شفاهی است که پژوهشگران این حوزه انجام داده‌اند؛ ازاین‌رو، معرفی موضوعات مرتبط با فرهنگ ایثار برای پژوهشگران تاریخ شفاهی اهمیت دارد.

ایثار در لغت به معنی برگزیدن، غرض دیگران را بر غرض خویش مقدم داشتن و منفعت غیر را بر مصلحت خود مقدم داشتن (دهخدا، 1377: 682) و در اسلام به معنای تلاش، فداکاری، بخشش و اخلاص در راه خدا آمده است که بیان‌کنندۀ رشد و معرفت الهی انسان است و با مفاهیمی همچون شهادت، خیرخواهی و دیگرخواهی همراه است. در معنای عرف، ایثارگر به کسی گفته می‌شود که به سبب ارزش‌های دینی، ملّی و انسانی ازخودگذشتگی داشته باشد. همچنین، می‌توان ایثار را ازطریق مفاهیمی مانند دین‌باوری، انسان‌دوستی، شهادت، رشادت، ازخودگذشتگی، عزّت و عظمت فردی و اجتماعی تعریف کرد و باید به این مفهوم توجه کرد که ایثار یک هیجان زودگذر و بروز یک احساس آنی نیست؛ بلکه انتخاب از روی شناخت و آگاهی است؛ البته باید گفت فرهنگ ایثار و شهادت، صف‌کشیدن برای کشته‌شدن نیست؛ بلکه هر زمانی به شکلی برای خدمت به مردم، همبستگی ملی و تحقق عدالت و سوق‌دادن کشور به سوی پیشرفت و تکامل معنی پیدا می‌کند. در بعد خارجی با اتکا به این فرهنگ می‌توان با تهدیدات مختلف مقابله کرد. چنانکه آیت‌الله خامنه‌ای گفت: «یکی از ابعاد مهم شهادت این است که همه باید پاسدار خون شهید باشند و ببینند این همت‌ها وروحیه‌های شکست‌ناپذیر دنبال چه هدفی رفتند و آن را حفظ کنند» (خامنه‌ای، 1380: 143).

شاخص‌ترین ویژگی‌های رزمندگان در دفاع مقدس عبارت بودند از: اخلاص ، ایمان، زهد، صبر، حفظ دین و دستاوردهای انقلاب، مجاهدت، موقعیت‌شناسی، شجاعت، ابتکار و خلاقیت و ولایت‌مداری و ولایت‌پذیری رزمندگان؛ برای نمونه، ولایت‌پذیری بررسی می‌شود:

برجسته‌ترین نشانه ولایت‌محوری، رعایت سیره اخلاقی قرآن و اهل بیت، چه در حوزه فردی و چه در حوزه اجتماعی است. کسانی که ولایت خدا و اهل بیت را پذیرفتند، جزء حزب خدا هستند و پیروزی در دنیا و آخرت در گروه حضور در حزب خداست ( مائده /56 و مجادله / 21). ولایت‌مداری و ولایت‌پذیری یکی از ویژگی‌های رزمندگان در 8 سال دوران دفاع مقدس است؛ به ‌طوری که یکی از مهم‌ترین شاخص‌های ایثار و شهادت در فرهنگ تشیع از منظر آیات قرآن و احادیث، اطاعت از رهبری و تبعیت از مفهوم ولایت فقیه با توجه به روحیۀ فداکارانه بیان شده است (مولوی، 1378: 11). رزمندگان دفاع مقدس چون معتقد بودند رهبری فقیهان جامع‌الشرایط پس از پیامبر گرامی اسلام (ص) و امامان معصوم (ع) و بعد از غیبت امام معصوم (ع) استمرار رهبری انبیا و امامان معصوم است، اطاعت از حضرت امام خمینی (ره) و به تبع آن، اطاعت از فرماندهان را لازم‌الاجراء می‌دانستند. شهید چمران دربارۀ ولایت امام خمینی (ره) می‌گوید. «این انقلاب بزرگ و تاریخی را ابر مردی رهبری می‌کند که در تاریخ بی‌نظیر است. ایمان به پاکی و تقوا و فداکاری و پایداری او را نظیری نیست» (سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس، 1395). شهید باکری در وصیت‌نامه خود می‌نویسد. «عزیزانم اگر شبانه‌روز شکرگذار خدا باشیم که نعمت اسلام و امام را به ما عنایت فرمود، باز کم است. آگاه باشیم که سرباز راستین و صادق این نعمت شویم ...» (سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس، 1395). شهید خرازی بیان می‌کند کاری به خط و خط‌بازی‌ها نداشته باشید، ببینید امام چه می‌گوید، مسیر امام کدام است، اگر قبول داریم که امام ولی‌فقیه است که مسلماً هست، پس ما باید با او باشیم، هرچه گفت همان را بپذیریم، هر که را انتخاب کرد، همان را قبول کنیم (سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس، 1395).

تاریخ شفاهی

تاریخ شفاهی به‌واقع پاسخی بود برای ثبت چالشی دیده‌ها و شنیده‌های افرادی که نه دسترسی به تثبت داشتند و نه فرصت. در این صورت، تاریخ شفاهی فرایند انجام مصاحبه با مردم - راویان و ضبط گفته‌های آنان اطلاق می‌شود تا اطلاعات انباشته در ذهن آنان، یعنی خاطراتشان از گذشته، سر برآورد؛ اما تاریخ شفاهی به‌خودی‌خود محصول همان مصاحبه نیز هست که در قالب گزارش روایی از رویدادهای گذشته متجلی می‌شود. پس تاریخ شفاهی هم شیوه‌ای پژوهشی است و هم ماحصل فرایند پژوهش. به ‌بیان ‌دیگر، مرکب از عمل ضبط و سندِ برآمده از این عمل است (آبرامز، 1397: 23).

بیشتر اینکه تاریخ شفاهی نه گونه‌ای مستقل از تاریخ و نه حتی آنگونه که برخی پنداشته‌اند شیوه‌ای مستقل از تاریخ‌نگاری است. تاریخ شفاهی را باید روشی علمی، قانون‌مند و برخوردار از اصول نظری و عملی برای گردآوری شواهد و مدارک شفاهی دانست که پس از راستی‌آزمایی و تأیید و تکمیل یا تصحیح آن مدارک به‌وسیلۀ منابع دیگر، به‌ویژه اسناد مکتوب به تولید شواهد شفاهی کمک می‌کند (علاماتی و منوچهری، 1398: 162). تاریخ شفاهی می‌کوشد تا وقایع و تحولات گذشته را از زبان قهرمانان، حادثه‌آفرینان و ناظران رویدادها بازسازی کند و از تلفیق خاطرات، تحلیل‌ها، نگرش‌ها و قضاوت شخصیت‌ها، رویکردی جدید، جذاب و جالب ارائه دهد (ملایی توانی، 1378: 280).

تاریخ شفاهی، فرصت ثبت و نگارش تجارب زنده را برای کسانی مهیا کرد که فاقد آموزش‌های لازم و فرصت و نفوذ برای نوشتن بودند. در این مجال، شاید نظرات و تجربه‌های کسانی که خارج از منابع رسمی و نخبگان بودند و با آنها سازگاری و توافقی نداشتند، فرصت بیان تجارب خود را یافتند. مصاحبه، مورخان را به درون جامعه کشاند و شانس و مجال را برای صدای گروه‌هایی فراهم ساخت که به لحاظ اجتماعی و تاریخی به حاشیه رانده شده بودند. نکتة دیگر اینکه هر گروه تاریخ شفاهی، فرصت ثبت و نگارش تجارب زنده را برای کسانی مهیا کرد که فاقد آموزش‌های لازم و فرصت و نفوذ برای نوشتن بودند. نکتة دیگر اینکه هر گروه اجتماعی حامل اطلاعاتی است که لزوماً گروه‌های دیگر اجتماعی حاملان آن نیستند. یادآوری این نکته لازم است که هدف از کار میدانی به کمک روش‌های کیفی و براساس اطلاعات شفاهی، فقط به دست آوردن اطلاعات صحیح و دقیق نیست؛ بلکه در بسیاری از موارد، حتی اطلاعات اشتباه، حائز ارزش‌های کیفی است که اطلاعات صحیح لزوماً این اطلاعات را نمی‌دهند (مسعودی‌نژاد، 1385: 153). ازنظر استنفورد، تاریخ شفاهی از آن نظر اهمیت دارد که در سطوح متعددی تازگی دارد. تاریخ شفاهی نه‌تنها نوع غیر معمولی از شواهد را می‌شناساند، منابع مختلی را به روی محققان می‌گشاید. بخش‌های مختلف (و در غیر این صورت غالباً مخفی) حوزة تاریخی را دسترس‌پذیر می‌سازد و غالباً زوایای جدیدی از تفسیر را مطرح می‌کند؛ به‌خصوص درنتیجة پیشرفت‌های فنی، به‌ویژه میکروفن و ضبط‌صوت که امکان مصاحبه با منبع خبر را برای پژوهشگر امکان‌پذیر ساختند (استنفورد، 1384: 266).

بنابراین، تاریخ شفاهی روش جمع‌‌آوری اطلاعات در تاریخ معاصر است که به مصاحبه فعال با 3 گروه افراد می‌پردازد: افرادی که خودشان در اتفاقات نقش‌آفرینی داشته‌اند، افرادی که شاهد اتفاقات بوده‌اند، ولی نقش‌آفرین نبودند و گروه سوم که افراد مطلع‌اند؛ یعنی کسانی که نه شاهد بودند و نه نقش‌آفرین؛ ولی با واسطه از اتفاقات اطلاع دارند؛ برای مثال، کسی برایشان گفته یا از یک واسطه دیگر شنیده‌اند؛ اما باید توجه داشت در تاریخ شفاهی بیش از دو واسطه، معتبر نیستند؛ دلیل آن هم تغییر در برداشت و بیان حوادث بیش از این افراد است. در نفر اول و دوم، کمتر امکان تحریف وجود دارد. تاریخ شفاهی با فراهم‌کردن مصاحبه فعال برای فرد راوی، دربارۀ زندگی‌اش یا اتفاق مدنظر، پای صحبت او می‌نشیند، امکان روایت را برایش فراهم می‌کند و مصاحبه‌گر با سؤالات سنجیده، راوی را به چالش می‌کشاند تا روایت نزدیک به واقعیت را بیان کند. سؤالاتی مانند چرا، چگونه، چه‌طور، کِی، چه وقت، کجا از سؤالات اساسی در تاریخ شفاهی هستند که باید به آنها توجه داشت. همچنین، روایت باید ازنظر زمانی و مکانی صحیح باشد. مصاحبه فعال با پرسش و پاسخ همراه است، نه روایت خاطره‌گونه حوادث بدون توجه به جزئیات. همچنین، یک اصل اساسی در تاریخ شفاهی ضبط مصاحبه‌هاست؛ صوتی - تصویری یا صوتی مطرح نیست، مهم امکان ضبط مصاحبه‌ها از ابتدا تا انتهاست تا بتوان به آنان استناد کرد. همچنین، راوی باید دارای ویژگی‌هایی باشد؛ فرد راوی باید در زمان و مکان مدنظر در صحنه حضور داشته‌ باشد یا با افرادی که در زمان و مکان مدنظر حضور داشتند، در ارتباط مستقیم باشد تا نقل روایتش معتبر باشد. صداقت داشته‌ باشد، به سخنان کذب و بی‌پایه و اساس مشهور نباشد، از سلامت حافظه برخوردار باشد و ...؛ همان‌گونه که مصاحبه‌گر نیز باید به موضوع آشنا باشد، اطلاعات کافی دربارۀ افراد و اتفاقات داشته‌ باشد، کار با ضبط صوت را بداند، مؤدب، منظم و وقت‌شناس باشد و مهم‌تر از همه بداند برای چه منظور و با چه هدفی مصاحبه می‌کند.

چرا به سراغ تاریخ شفاهی می‌رویم، مگر اسناد و بایگانی صوتی - تصویری کافی نیست؟ پاسخ به این‌گونه سؤالات از دو منظر متفاوت درخور بررسی است. دربارۀ تاریخ معاصر، به‌خصوص دفاع مقدس، بایگانی وجود دارد؛ اما با توجه به ذات تاریخ شفاهی که کشف و بیان نکات مغفول‌مانده با استفاده از مصاحبه فعال است، باید به رزمندگان مراجعه کرد تا آنان بنا به مسئولیت، مدت زمان حضور در جبهه‌ها، مناطق عملیاتی که حضور داشتند، سال‌های حضور در جبهه و ... به بیان زوایای مختلف دفاع مقدس بپردازند. به‌طور کلی، اسناد، چه مکتوب، چه دیداری - شنیداری، برشی از یک حادثه هستند و به اتفاقات پیرامونی شکل‌گیری سند توجه نشده است که با تاریخ شفاهی می‌توان آن را کامل کرد؛ حتی افرادی که خاطرات خود را به‌صورت روزنگاشت یادداشت می‌کنند، برای بیان بهتر اتفاقات، در تاریخ شفاهی به مصاحبه با آنان می‌نشینیم نه اینکه اکتفای صِرف به یادداشت‌هایشان کنیم. همچنین، در پاسخ به سؤالات مطرح‌شده، باید به رسالت تاریخ شفاهی، یعنی مراجعه به افراد، گروه‌ها و طبقات مختلف توجه داشت. تاریخ شفاهی در پی بیان جنبه‌های مختلف اتفاقات و گذاشتن تریبون در اختیار افراد مختلف است که روایت کنند. چه‌بسا افرادی که اطلاعات ارزشمندی هم دارند، ولی چون در کانون توجه نیستند، از مراجعه به آنان و شنیدن روایاتشان غفلت می‌شود. در ادامه، ارزش‌ها و فرهنگ ایثار و شهادت رزمندگان دفاع مقدس برای تعریف و انجام طرح‌های تاریخ شفاهی ارائه می‌شوند:

نتیجه

در جامعه‌های مختلف، با توجه به جهان‌بینی آنان، به مفاهیم متعددی توجه می‌شود که در جامعه‌شناسی مردم آن کشور نقش دارند. در ایران نیز با توجه به پیروزی انقلاب اسلامی ایران در 22 بهمن 1357 و ارائه گفتمان جدید در اداره و مدیریت کشور، مفاهیم جدیدی به جامعه عرضه شد. دوران دفاع مقدس یکی از بزنگاه‌های مهم ایران و گفتمان ارائه‌شده از آن بود. در این گفتمان، ایثار و شهادت جایگاه خاصی دارد. ایثار در زمینه‌های فردی و اجتماعی مطرح می‌شود و از تنوع موضوعی برخوردار است؛ اگرچه اصل آن یک چیز است و آن درک شرایط فرد مقابل یا جامعه با توجه به شرایطش و گذشت از خود است. محک سنجش ایثار و از خودگذشتگی در جوامع مختلف، در مواقع بحرانی مانند جنگ‌ها و انقلاب‌ها است. در ایران در دوران دفاع مقدس، ایثار و از خودگذشتگی مردم را در زمینه‌های مختلف اقتصادی مانند قناعت، کوتاه‌آمدن از حقوق خود، اجتماعی مانند حضور در جبهه‌ها با آگاهی از امکان شهادت، اسارت یا مجروحیت شاهدیم. ایثار در اقشار مختلف مردم به گونه‌های متفاوت تجلی می‌یابد که عرصه نبرد و میدان جنگ در این پژوهش، شایان توجه است. تاریخ شفاهی به‌عنوان روش جمع‌آوری اطلاعات می‌تواند موضوعات متنوع ایثار را به‌عنوان سرفصل‌های بسته‌های پرسشی، دستمایۀ پژوهش‌های خود قرار دهد و بایگانی ارزشمندی، چه ازنظر سرمایه اجتماعی و کارکرد آن و چه ازنظر تاریخی، ارائه دهد که جامعه‌شناسان و برنامه‌ریزان کلان مسائل فرهنگی کشور می‌توانند پس از اعتبارسنجی و طی مراحل علمی به کار گیرند.