واکاوی نقش جهاد سازندگی در دفاع مقدس (مطالعۀ موردی: شهرستان رفسنجان)

مقدمه

با فرمان رهبر فقید انقلاب اسلامی مبنی بر سازندگی کشور، حرکتی آغاز شد که به‏زودی در قالب نهادی مقتدر و کارآمد به نام جهاد سازندگی در عرصه­های مختلف منشأ دستاوردهایی ارزشمند برای کشور شد. این نهاد که در روزهای آغازین با هدف محرومیت­زدایی و رفع خرابی­ها، سازندگی روستاها و توسعة کشاورزی شکل گرفت، بعدها در جنگ تحمیلی عهده­دار پیچیده­ترین مأموریت­های مهندسی رزمی شد؛ به نحوی که بسیاری از ناممکن­ها را ممکن کرد و الگویی شد برای خودباوری، شجاعت، خلاقیت، نوآوری، ایثار، خدمتگزاری، کار و تلاش خالصانه و در یک کلمه جهادی کار کردن. جهاد سازندگی در دوران دفاع مقدس به ­عنوان یکی از انقلابی­ترین نهادهای ایران اسلامی، نقشی مهم و بی­بدیل را در حفظ تمامیت ارضی کشور ایفا کرد.

این نهاد در کرمان و شهرستان­های تابع آن، از جمله رفسنجان، ­مانند دیگر استان­ها شکل گرفت. بـا شـروع جنـگ، حوزة فعالیتی و کارکردی جهـاد سـازندگی در مرکز و دیگر استان­ها تغییر کرد و فعالیت­های مهندسـی رزمـی را در جبهـه و اقدامـات پشـتیبانی و جذب و اعـزام نیـرو را در پشت جبهه به عهده گرفت؛ از این­ رو، نقش جهاد سازندگی در جنگ کمتر از نیروهای نظامی نبود. فرماندهان ارتش و سپاه بارها اذعان کردند اگر جهاد نبود، پیروزی با آن سرعت به دست نمی­آمد (مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) و روابط عمومی جهاد سازندگی، 1378، ص. 53). جهاد سازندگی کرمان و شهرستان رفسنجان نیز به تبعیت از فعالیت­های مرکز در طول جنگ نقشی مهم را ایفا کرد.

موضوع اصلی این نوشتار این پرسش است که نقش جهاد سازندگی شهرستان رفسنجان در دوران دفاع مقدس چیست؟ برای پاسخ به این پرسش، ضمن اشاره به تاریخچة جهاد سازندگی، چگونگی شکل­گیری و فعالیت این نهاد در استان کرمان و تأثیر آن در شکل­گیری جهاد سازندگی شهرستان رفسنجان بررسی شده است.

دربارة تاریخ جنگ و عملکرد جهاد سازندگی در طول جنگ، پژوهشگرانی همچون علیرضا زواره، جلال معموله، حسین اردستانی، حمیدرضا قائدعلی و حمیدرضا سلیمی مقالاتی را به رشتۀ تحریر درآورده­اند. معموله (1393) در مقالة «ستاد پشتیبانی و مهندسی جنگ در استان­ها» و زواره (1393) در مقالة «کارنامۀ عملیاتی مهندسی جنگ جهاد سازندگی در هشت سال دفاع مقدس» این موضوع را بررسی کرده‏اند. قائدعلی و سلیمی (1399) در مقالۀ «سیر تطور مدیریت جهادی در نهادهای انقلاب اسلامی» و اردستانی (1393) در مقالۀ «جهاد سازندگی در جنگ تحمیلی» نحوۀ مدیریت و عملکرد جهاد سازندگی در جنگ تحمیلی را بررسی کرده­اند؛ با وجود این، پژوهش‏های مستند و موثق دربارة جهاد سازندگی انگشت­شمار هستند.

در این مقاله، ضمن مصاحبه با تعدادی از رزمندگان و بررسی اسناد رسانه‏ای، عملکرد جهاد سازندگی شهرستان رفسنجان در جنگ به صورت موردی بررسی شده است و از این نظر از آثار پیش­گفته متمایز می­شود.

هدف اصلی این پژوهش بررسی نقش جهاد سازندگی شهرستان رفسنجان در هشت سال دفاع مقدس است و با استفاده از روایت شفاهیِ گروهی از رزمندگان و اسناد رسانه­ای به پرسش اصلی پژوهش پاسخ داده است و با بررسی عملکرد این نهاد در دوران دفاع مقدس، کوشیده است تا به تحلیلی هرچند نسبی در این باره دست یابد.

تاریخچه و تشکیلات جهاد سازندگی و نقش آن در دفاع مقدس

جهـاد سـازندگی بـه پیشـنهاد گروهی از دانشـجویان و با حمایـت روحانیان انقلابی همچـون شـهید بهشـتی پایه­گـذاری شـد. این نهاد با هدف محرومیت­زدایی از کشور و آباد کردن خرابی‌های گذشته، به فرمان امام خمینی (ره) در ۲۷ خرداد ماه ۱۳۵۸ تشکیل شد و یکی از رخدادهای مهم انقلاب اسلامی محسوب می‌شود که شکل­گیری و روند حرکت آن دستاوردها و توفیقاتی فراوان را عاید نظام اسلامی ایران کرد و بـا اقداماتـی که انجـام داد «معجزۀ انقلاب» نـام گرفـت (معموله، 1393، ص. 116). این نهاد مردمی و برخاسته از بطن و متن انقلاب با داشتن کمترین اتکاء به دولت با بهره‏گیری از روحیة معنوی و جهادی موفق شد در تمامی صحنه‌ها و عرصه‌های انقلاب در طول هشت سال دفاع مقدس و دوران بازسازی و سازندگی کشور پیشگام دیگر سازمان­ها باشد و هر روز با قبول مسئولیت‌های خطیر و متعدد به وزارتخانه‌ای گسترده در مقایسه با دیگر وزارتخانه‌ها تبدیل شود؛ چنانکه مسئولیت طرح­های توسعه­ای مختلف در زمینه­های توسعة روستایی، دام‏پروری، جنگل­داری، دامپزشکی، فعالیت در عرصة وسیع منابع طبیعی آب‏خیز­داری و آب‏خوان­داری، آموزش و پژوهش، تولید واکسن، شیلات و نیز ترویج مشارکت مردمی و بسیج نیروهای مردمی در امر تولید و سازندگی را به عهده گرفت (شیری، 1377، ص. 112ـ111).

جدول 1. ساختار و کارکرد جهاد سازندگی در دفاع مقدس

ساختار جهاد سازندگی

جهاد سازندگی از ابتدا به صورت شورایی پایه­ریزی شد و با پرهیز از شیوة برنامه­ریزی از بالا به پایین و ایجاد شوراهای تصمیم گیری، جزء اولین سازمان­های کشور بود که از ساختار غیرمتعارف و غیربوروکراتیک استفاده کرد. ساختار جهاد سازندگی متشکل بود از دفتر مرکزی جهاد سازندگی، شورای مرکزی استان، شورای مرکزی شهرستان و جهاد سازندگی دهستان یا بخش که هر یک از این مراکز نیز از شورای مرکزی، شورای هماهنگی، کمیته­ها و واحدها تشکیل می­شد. ایجاد شوراهای مختلف در جهاد سازندگی تهران و استان­ها و شهرستان­ها، همچنین شورای هماهنگی، شورای مدیران و شورای معتمدان از مهم­ترین اقدامات نوآورانة جهاد سازندگی بود که در تمام سطوح جهاد سازندگی، حتی پایین‏ترین رده­ها، از آن‏ها بهره برده شد. همچنین، جهاد سازندگی تنها نهادی بود که بدون رئیس و با مدیریت شورایی اداره می­شد (روح­اللهی و همکاران، 1397، ص. 116). این سبک مدیریت شورایی در جهـاد سـازندگی و بهره­گیری از نیروی انسانی متخصص و متعهد جوان و اعتماد به آ‏ن‏ها سـبب شـد تا جهاد بیش از دیگر نهادها، خود را بـا شـرایط جنگی وفـق دهد و در طول هشت سال دفاع مقدس مؤثرتر واقع شود. همچنین، فضای فرهنگی برخاسته از دوران دفاع مقدس و انگارة اساسی «کار برای رضای خدا»، «خدمت به خلق» و «مقابله با دشمن» که موجب تلاش بی‏وقفة جهادگران برای محرومیت­زدایی و دفاع از کشور شده بود، موجب شد جهاد سازندگی به عنوان وزارتخانه­ای بسیار فعال در محرومیت­زدایی از کشور و نقش­آفرینی در جبهه­ها مؤثر واقع شود (قائدعلی و سلیمی، 1399، ص. 147).

جهاد سازندگی در طول هشت سال دفاع مقدس با قبول مسئولیت‌های متعدد در خطوط مقدم جبهه شگفتی‌ساز شد. این سازمان نقشی مهم را در بخش مهندسی جنگ به عهده داشت و بر همین اساس نیز اعضای آن لقب سنگرسازان بی­سنگر را از رهبر فقید انقلاب گرفتند. در سال1361، جهاد سازندگی ستاد مرکزی پشتیبانی و مهندسی جنگ را تأسیس کرد (همان، صص. 100 و 99). این ستادها در امر جمع­آوری کمک­های مردمی شهرها و روستاها فعال بودند و در جبهه­ها، علاوه بر رساندن این کمک­ها به رزمندگان، اجرای عملیات مهندسی و راه­سازی و تأمین جانی نیروها را نیز به عهده داشتند. از مهم­ترین اقدامات پشتیبانی و مهندسی جنگ جهاد در طول دفاع مقدس فعالیت­های فنی و مهندسی و اجرای عملیات­های مهندسی مانند جاده­سازی، پل‏سازی، سنگرسازی و احداث خاکریز بود (گروه پژوهش فصلنامه، 1393، ص. 153).

تشکیل جهاد سازندگی در کرمان

بعد از فرمان امام مبنی بر تأسیس جهاد سازندگی در سراسر کشور، دانشجویان درصدد برآمدند تا در استان­های مختلف کشور جهاد سازندگی را تأسیس کنند. در استان کرمان این توفیق نصیب سید حسین مرعشی نمایندة دانشجویان کرمانی در تهران شد که در سال 1358 با همکاری احمد توکلی (نمایندة امام جمعۀ کرمان) و قاسم اسدی با معرفی استاندار کرمان، محمدرضا باهنر از حزب جمهوری و محمدرضا مشارزاده از آموزش و پرورش، شورایی هفت‏نفره و یک هیئت اجرایی سه‏نفره را تشکیل داد (مرعشی، 06/06/1392). جهاد سازندگی استان کرمان با اجاره کردن ساختمانی در خیابان ناصریه (شهید باهنر فعلی) فعالیت خود را رسماً آغاز کرد (همان). بعد از یک سال، بنا به دلایلی بـه ساختمانی در میـدان آزادی انتقال یافت (حسینی رنجبر، 09/06/1392).

جهاد سازندگی کرمان با الگوبرداری از تشکیلات کشوری فعالیت خود را شروع کرد و شامل این بخش­ها بود: امور اداری و پرسنلی، تبلیغات، آموزش روستایی، کمیتۀ فرهنگی، شوراهای اسلامی، ادارة تعاون، جهاد مدارس، جهاد ادارات، بایگانی، گزینش، حراست (بیگ‏زاده، 05/11/1392). جهاد برای راه­اندازی به تجهیزات نیاز داشت و با فرمان دولت وقت، کلیۀ دستگاه­های اجرایی باید ملزومات و تجهیزات مازاد خود را در اختیار جهاد قرار می­دادند (گلسرخی، پژوهش چاپ‏نشده، صص. 181ـ180).

عملکرد و نقش جهاد سازندگی­ کرمان در دفاع مقدس

بـا شـروع جنـگ، حوزۀ فعالیتی و کارکردی جهـاد سـازندگی کرمـان مانند حوزۀ مرکزی جهاد در تهران با تغییراتی همراه شد. برای نمونه، بـه فعالیت‏هـای مهندسـی رزمـی در جبهـه و اقدامـات پشـتیبانی و اعـزام نیـرو به جبهـه روی آورد. همچنین، بـرای کارهـای مهندسـی رزمـی، نیروهـای جهـاد در منطقـه حضـور یافتند و فعالیـت کردند. با گسـترش جنـگ، از میـان اعضـای شـورای مرکـزی، فـردی بـه عنوان مسـئول امور جنگ انتخاب و موظف شد بـرای آگاهی از مشـکلات جنـگ و تدبیر بهتـر امور مربوط به جنگ بیشـتر مواقـع در منطقـه حضـور داشـته باشد (گلسرخی، پژوهش چاپ‏نشده، صص. 333ـ332).

با ادامة جنگ، جهاد سازندگی در سال 1361 ستادهای پشتیبانی جنگ در منطقه تشکیل را داد و کارهای مهندسی رزمی جنگ را به عهده گرفت. فرماندهان از میان اعضای شورای مرکزی انتخاب می­شدند. فرماندهان ستاد پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی در بستان عبارت بودند از: صاحب نحوی در سال 1361؛ احمدرضا حق­شناس در سال 1362؛ داوود نیک­طبع در سال 1363؛ علی کریم­زاده کارنما از سال 1364تا سال 1367 و محمدعلی عرب‏نژاد در سال 1366 (همان، ص. 334). تمامی فعالیت­های مربوط به ستاد پشتیبانی مستقر در بستان را فرماندهان انجام می­دادند و سازمان‏دهی تشکیلات و قرارگاه­های مستقر در منطقه و نیروهای مهندسی رزمی و فعالیت­های عملیات­ها را به عهده داشتند.

ساختار ستاد پشتیبانی جهاد سازندگی

1 فرماندهان قرارگاه­های مهندسی رزمی

ستاد پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی برای کارهای مهندسی رزمی به‏راه‏اندازی قرارگاه­های تاکتیکی در خطوط مقدم جبهه و تمامی قرارگاه­ها به فرمانده نیاز داشت. به همین منظور، فرماندة قرارگاه بستان افرادی را برای سامان‏دهی نیروهای قرارگاه­های محورهای خطوط مقدماتی و سازمان‏دهی کارهای مهندسی رزمی انتخاب ­کرد که شرح آن در ادامه می­آید.

1-1 فرماندة گردان پمپاژ

با شروع عملیات آبی و خاکی، نیروها و فرماندهانی با تخصص آب، بیش از پیش، مورد نیاز بودند. به همین منظور، گردان­های آبی و خاکی از نیروهای متخصص جهاد سازندگی تأمین شدند.

2-1 فرماندة محورها

برای انجام دادن کارهای مهندسی مانند خاکریز زدن و احداث جاده و استحکامات، رانندگان و نیروهای متخصص در این زمینه به فرمانده نیاز داشتند و محوردارها با راهنمایی و سامان‏دهی نیروها، کارهای مورد نیاز در جبهه­ها را انجام می‏دادند.

2 تعمیرکاران

 تعمیرکاران متخصص جهاد سازندگی استان کرمان پیش از شروع عملیات، برای تعمیر ماشین­آلات سبک و سنگین به منطقه اعزام می­شدند و با تجهیز تعمیرگاه­ها، ماشین­آلات مهندسی رزمی آسیب دیده را تعمیر می‏کردند.

3 نیروی تدارکاتی

تدارکات به معنای تأمین نیازها و مایحتاج رزمندگان بود. جهاد سازندگی واحدهایی را با عنوان خدمات و تدارکات مسئول تهیۀ مواد غذایی، پوشاک، مواد بهداشتی، ماشین­آلات سبک و سنگین و... کرده بود.

4 نیروی تبلیغاتی

تبلیغات برای تقویت روحیة رزمندگان در جبهه نقشی به­سزا داشت. به همین ­منظور، نیروهای واحد فرهنگی جهاد سازندگی به صورت مأموریت به منطقه اعزام می­شدند و برای تجدید روحیة رزمندگان، فعالیت­های فرهنگی و مذهبی مانند نماز جماعت، نمایش فیلم و تئأتر و مراسم ادعیه را برگزار می‏کردند (همان، صص. 336ـ334).

جهاد سازندگی رفسنجان به همت افراد انقلابی همچون حجت­الاسلام عباس باقریان، حمید یاسری، حسین بهرامپور، مهدی باقری، احمد اسماعیلی، حبیب فرخ­زاده و اکبر پور­محمدی در سال­های اولیۀ انقلاب راه‌اندازی شد (صفری، 1388، ص. 528). عمدة فعالیت این نهاد انقلابی در ابتدا به روستاها مربوط بود که با بسیج عمومی مردم، دانش­آموزان و دانشجویان انجام می­شد. جهاد رفسنجان متشکل از کمیته­های مختلف کشاورزی، فرهنگی، بهداشت، عمران و ... بود و به صورت شورایی اداره می­شد. اعضای شوراها از طریق شوراهای مرکزی در استان انتخاب می­شدند (مرعشی، 06/06/1392). انتخاب اعضای شوراها و کمیته­های جهاد رفسنجان به عهدة حجت­الاسلام حسین هاشمیان بود. جهاد رفسنجان ابتدا در ساختمان حظیره­القدس (مکان مذهبی بهائیان که حاکم شرع و رئیس دادگاه انقلاب رفسنجان، حاج محمد هاشمیان آن را مصادره کرده بود) تشکیل شد. سپس، به خیابان سی‏متری رفسنجان منتقل و ساختمانی در آنجا ساخته شد (صفری، 1388، ص. 528).

عملکرد و نقش جهاد سازندگی رفسنجان در دفاع مقدس

برای فهم این مهم و نظر به نبود داده­های قابل دسترس، از پژوهش منتشر‏نشدة مرضیه گلسرخی و نیز روایت­های رضا کهنوجی، نیروی پویای این نهاد در دوران دفاع مقدس و دیگر فعالان این عرصه استفاده شد.

کهنوجی با عنایت به کلام امام راحل که خدمت به محرومان را بالاترین عبادت می­دانست، در سال 1361 به جهاد سازندگی رفسنجان وارد شد و در سمت مسئول کمیتة فرهنگی جهاد، فعالیت­های فرهنگی مانند نمایش فیلم، ایجاد کتابخانه و نشریات را در روستاها عهده­دار شد. وی اطلاعاتی مختصر اما ارزشمند را دربارۀ ساختار و فعالیت­های کمیته­های مختلف جهاد سازندگی رفسنجان در دوران دفاع مقدس ارائه کرده است. برای مثال، او به اعضای اولیۀ جهاد سازندگی رفسنجان و اقدامات کمیتة کشاورزی در رابطه با اعزام نیروهای جهاد به روستاها برای کمک به زارعان در کار داشت و برداشت محصول و توزیع ماشین­آلات کشاورزی و نهال و بذر اشاره کرده است (کهنوجی، 15/11/1392).

ساختار جهاد سازندگی رفسنجان

کمیتة فرهنگی

فلسفة تشکیل جهاد سازندگی فرهنگ­سازی برای جلب مشارکت و بسیج عمومی در راه سازندگی کشور به ویژه دگرگونی فرهنگی روستاهای کشور بود. به همین منظور، یکی از اولین کمیته­های تشکیل‏شده در جهاد، کمیتۀ فرهنگی بود. جهادگران اولیه بدون کمیتة فرهنگی هویتی برای جهاد قائل نبودند و اعتقاد داشتند بدون کار فرهنگی و مشارکت مردم، فعالیت­های عمرانی جهاد نوعی عملیات پیمانکاری است که پیمانکاران با توجه به توان تخصصی بهتر از جهاد این امور را انجام می­دادند.

فعالیت­های کمیتة فرهنگی جهاد در روستاها

1- نمایش فیلم

کمیتة فرهنگی جهاد سازندگی رفسنجان فعالیت­هایی بسیار را برای محرومیت‏زدایی و ریشه­کن کردن فقر فرهنگی انجام داد. این کمیته از واحدهای مختلف - واحد کتاب، واحد پوستر، واحد فیلم و واحد اسلاید- تشکیل شده بود و برای توسعة مطالعه در میان روستاییان، کارهای فرهنگی همچون ایجاد کتابخانه وارسال روزنامه و مجلات به روستاها و نیز نمایش فیلم را انجام می­داد. گروه­های نمایش فیلم به‏سختی به روستاهایی وارد می‏شدند که آب و برق و جاده نداشتند و در آنجا فیلم­های مورد تأیید انقلاب همچون شیرسنگی و کارگر، و ... را نمایش می­دادند که مردم از آن‏ها استقبال می‏کرند (کهنوجی، 09/09/1394). بعد از نمایش فیلم، روستاییان کمک­های خود به مناطق جنگی را به جهادگران تقدیم می­کردند (دامغانی، 17/10/1392).

 این‏گونه اقدامات کمیتۀ فرهنگی در افزایش آگاهی روستاییان از اخبار جنگ و تشویق آن‏ها برای اعزام به جبهه مؤثر بود؛ چنانکه در طول جنگ، دست‏کم سه گردان از رفسنجان به جبهه اعزام شدند و ببیشتر نیروهای اعزامی در شمار فرماندهان جنگ درآمدند (کهنوجی، 09/09/1394).

2- ایجاد کتابخانة روستایی

از دیگر کارها برای ترویج فرهنگ انقلاب در روستاها استفاده از کتاب و کتابخوانی بود. به همین منظور، نیروهای جهاد به روستاها مراجعه می‏کردند و مکانی مناسب را برای ایجاد کتابخانه در نظر می­گرفتند و با تهیۀ کتاب­های انقلابی برای همة سنین کتابخانه­ها را راه­اندازی می­کردند. این امر موجب می­شد روستاییان به‏سهولت به کتاب­های مورد علاقۀ خود دسترسی داشته باشند و فرهنگ کتابخوانی در میان آن‏ها ترویج شود (گلسرخی، پژوهش چاپ‏نشده، ص. 186؛ کهنوجی، 09/09/1394).

3- نشریات روستایی

نشریات و روزنامه­ها از جملۀ محصولات فرهنگی هستند که در سطح وسیع اخبار را اطلاع­رسانی می­کنند. جهاد سازندگی در کنار محرومیت­زدایی از چهرة روستاها، اقدامات فرهنگی را در اولویت قرار داد و علاوه بر نمایش فیلم و ایجاد کتابخانه­های روستایی، نشریاتی را دربارة موضوع‏های روز ایران و کشاورزان با عنوان «جهاد روستا» و «صالحین روستا» منتشر کرد (کهنوجی، 09/09/1394). روزنامة «صالحین روستا» بیشتر به موضوع شوراهای اسلامی اختصاص داشت (گلسرخی، پژوهش چاپ‏نشده، ص. 187).

4- مسابقات قرآنی و فرهنگی

اقدام فرهنگی دیگر در روستاها برگزاری مسابقات فرهنگی بود که در روستاها و در مراحل بعدی در سطح شهرستان و استان برگزار می­شدند (کهنوجی، 09/09/1394).

5- کمیتة بهداشت

بخشی از فعالیت جهاد در حوزة بهداشت و پزشکی بود. جهاد که پیش از جنگ تجربة اعزام پزشکان و دانشجویان پزشکی را به مناطق محروم داشت، در طول جنگ نسبت به دیگر نهادها برای اعزام پزشکان و امدادگران به جبهه­ها آماده­تر بود و از این رو، این وظیفه را به عهده گرفت.

بنا بر اسناد خبرگزاری پارس، جهاد سازندگی رفسنجان چند اکیپ پزشکی مجهز به وسایل اولیۀ امداد و دکتر، بهیار و سرپرست و چند دستیار و دارو، یک دستگاه مینی­بوس و دو دستگاه ماشین تویوتا را به جبهه اعزام کرد (خبرگزاری پارس کرمان، 13 مهر1359؛ 1 آبان 1359).

6- ستاد پشتیبانی

پس از تشکیل ستاد مرکزی پشتیبانی و مهندسی جنگ، نظر به ضرورت تدارکات منطقه، در استان کرمان و شهرستان­ها نیز ستادهای پشتیبانی تشکیل شدند که برای هدایت تدارکات و پشتیبانی جنگ اقداماتی مؤثر را انجام دادند؛ به طوری ­که علاوه بر جمع­آوری کمک­های مردمی، واحدی به نام جذب نیرو و آموزش و تعاون را راه­اندازی کردند (علینقی، 20/04/1392). ستاد پشتیبانی رفسنجان درسال 1361 ­زیر نظر امام جمعه، جهادسازندگی و فرمانداری تشکیل شد (اسناد دفاع مقدس خبرگزاری جمهوری اسلامی استان کرمان، 5 مهر 1361).

نمودار 1. تشکیلات ستاد پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی استان کرمان

اقدامات ستاد پشتیبانی

1- جمع­آوری کمک­های مردمی

برای ارﺳﺎل ﺳﺮﯾﻊ و ﺗﻮزﯾﻊ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﮐﻤﮏﻫﺎ، وﺟﻮد ﺗﺸﮑﯿﻼت ﺿﺮوری و ﻻزم ﺑﻮد. به همین منظور، ﺳﺘﺎدی برای ﺟﻤﻊآوری و ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻤﮏ­های ﻣﺮدﻣﯽ با ﻋﻨﻮان ﺳﺘﺎد ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ جنگ جهاد سازندگی ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ که ساختار اداری و سازمانی آن متشکل بود از: مسئول امور جنگ در شورای مرکزی؛ مسئول ستاد پشتیبانی جنگ؛ مسئول صندوق­ها و پایگاه­های جمع­آوری، بسته­بندی و ارسال کمک­های مردمی؛ بانوان که کار بسته­­بندی اجناس را انجام می­دادند و مسئول انبار نگه­داری کالاهای جمع­آوری‏شده تا زمانی که در منطقه به آن‏ها نیاز می­شد. ستاد چهار عضو اصلی به این قرار داشت: اﻣﺎم ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﺋﯿﺲ؛ استاندار ﺑﻪ­ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم ﺳﺘﺎد کمک­های ﻣﺮدﻣﯽ؛ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪۀ ﺳﭙﺎه ﭘﺎﺳﺪاران و ﻣﺴئول ﺟﻬﺎد ﺳﺎزﻧﺪﮔﯽ.

نمودار 2. ساختار واحد جمع­آوری کمک­های مردمی در ستاد پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی استان کرمان

دولت بخشنامه­ها و دستورالعمل­هایی را برای سامان‏دهی و برنامه­ریزی در زمینۀ جمع­آوری کمک­های مردمی صادر و به ستادهای مربوط ابلاغ می­کرد. شورای مرکزی هر شهرستان بر عملکرد ستاد پشتیبانی نظارت کامل داشت. اهم بخشنامه­ها عبارت بودند از: 1- افتتاح حساب پشتیبانی جنگ در هر شهرستان برای واریز کلیۀ وجوه جمع­آوری‏شده؛ 2- واریز وجوه دریافتی و جمع­آوری شدة هر شهرستان به حساب جاری 66666 بانک استان شعبۀ مرکزی؛ 3- ممنوعیت برداشت از وجوه دریافتی مردم برای هزینه­های جاری ستاد؛ 4-دریافت وجه علی­الحساب برای هزینه­های جاری ستاد با مراجعه و ارائۀ فاکتور به کرمان؛ 5- نظارت کامل اعضای شورای شهرستان بر عملکرد ستاد پشتیبانی آن شهرستان (گلسرخی، پژوهش چاپ‏نشده، صص. 344ـ353).

برای جمع­آوری کمک­های مردمی نیازسنجی­هایی در جهاد سازندگی انجام می­شد. نظر به اینکه جهاد به صورت شورایی اداره می­شد، با شروع جنگ یکی از اعضای شورا به عنوان مسئول امور مربوط به جنگ انتخاب شد که موظف بود همة امور مربوط به جنگ و مناطق جنگی را پیگیری کند و با بازدید از منطقه در جریان نیازها و مشکلات منطقه قرار گیرد و در استان پیگیری­های لازم را برای برطرف کردن آن‏ها انجام دهد. نمایندة امام در جهاد سازندگی و دیگر اعضا و مسئولان ستاد پشتیبانی در شهرستان­ها و اعضای شورای­های اسلامی هم در این بازدیدها شرکت می­کردند. گاهی مسئولان گردان خیبر که در منطقه مستقر بودند نیازها را شناسایی می‏کردند و با تماس و مکاتبه، مسئولان استان را در جریان قرار می­دادند و از آن‏ها استمداد می­خواستند. نیازها متناسب با فصول سال و منطقة حضور رزمندگان بررسی و شناسایی می‌شدند (همان، صص. 365ـ364). معمولاً نیازهـای جبهـه از رسـانه‏های عمومـی اعلام و کمک­های مردمی به شکل‏های مختلف در سطح روستاها و شهرستان­ها جمع‌آوری می­شد همان، صص. 355ـ354(.

در اسناد رسانه­ای، به اعلانیه­های ستاد پشتیبانی در خصوص اقلام و نیروی انسانی متخصص مورد نیاز جبهه‌ها اشاره شده است، از جمله اعلانیة ستاد رفسنجان مبنی بر نیاز مبرم جبهه­ها به ماشین، کمپرسی، بولدوزر، وانت تویوتا و کارگر کوره‏پز (اسناد دفاع مقدس خبرگزاری جمهوری اسلامی استان کرمان، 19 آبان 1361)، رانندۀ لودر، بولدوزر، گریدر، رانندۀ پایۀ یک و دو، مکانیک درجه‏یک، ماشین‏آلات سنگین و سبک، خیاط، آرایشگر، جوشکار، آشپز و نیروی سادۀ خدماتی و... (اسناد دفاع مقدس خبرگزاری جمهوری اسلامی استان کرمان، 22 خرداد 1363؛ اسناد مورخ 9 مرداد 1363؛ 7 مهر 1365 و 29 دی 1365).

در این اسناد، نقش ستاد پشتیبانی جهاد سازندگی شهرستان رفسنجان در جمع­آوری کمک­های نقدی و جنسی مردم روستاها و شهرستان رفسنجان به تفصیل شرح داده است، از جمله شرح کمک­های نقدی دانش­آموزان و کارکنان آموزش و پرورش رفسنجان و کمک­های غیرنقدی شامل طلا، گندم، پسته، خرما، لباس و گونی و دیگر اقلام اهدایی مردم روستاهای مختلف رفسنجان (اسناد دفاع مقدس خبرگزاری جمهوری اسلامی استان کرمان، 20 اسفند 1362؛ اسناد دفاع مقدس خبرگزاری جمهوری اسلامی استان کرمان، 11مرداد 1363؛ 4 شهریور 1363 و 6 دی 1363 و 16 بهمن 1364؛ اسناد 8 و 15 و 28، بهمن 1364؛ 28 اردیبهشت 1365؛ 16 تیر 1365 و 16/11/1364).

2- تبلیغات

از دیگر اقدامات ستاد پشتیبانی جهاد سازندگی رفسنجان در جمع­آوری کمک­های مردمی تبلیغات بود. به همین منظور، کاروان­های تبلیغاتی در شهرها و روستاها راه می­افتادند و به وسیلة بلندگوهای نصب‏شده بر روی ماشین­ها و پخش سرودهای آهنگران و کویتی‏پور، در سطح روستا و شهر به جمع­آوری کمک­ها اقدام می­کردند (گلسرخی، پژوهش چاپ‏نشده، ص. 361؛ کهنوجی، 09/09/1394).

3- استقرار گروه­های سیار در مناسبت­های مختلف

استقرار گروه­های سیار در ایام و مناسبت­های مختلف از دیگر راهکارهای جمع­آوری کمک‏های مردمی بود. جهاد سازندگی در ایام ویژه مانند دهة فجر، مراسم تشییع شهدا و روزهای ویژه و پنچ‏شنبه­ها و جمعه­ها و راهپیمایی­هایی که در سطح شهر برگزار می‏شدند، گروه­هایی را مستقر و به جمع­آوری کمک­های مردمی اقدام می­کرد. کمک­های غیرنقدی علاوه بر مواد غذایی و پوشاک، اقلام بهداشتی را هم شامل می­شدند (گلسرخی، پژوهش چاپ‏نشده، ص. 366).

4- نیازسنجی

با شروع جنگ، اعضا و مسئولان ستاد پشتیبانی در شهرستان­ها به همراه یکی از اعضای شورای جهاد سازندگی که مسئولیت جنگ را به عهده داشت، به منظور نیازسنجی­ها و پیگیری امور مربوط به جنگ و مناطق جنگی، از منطقه بازدید می‏کردند و به این ترتیب، در جریان نیازها و مشکلات قرار می‏گرفتند و برای برطرف کردن آن‏ها پیگیری­هایی ویژه را انجام می­دادند (کهنوجی، 09/09/1394).

5- تعامل با ادارات و سازمان­ها و جلب کمک­های نقدی و غیرنقدی

در دوران دفاع مقدس و با تبلیغاتی که ستاد پشتیبانی جهاد سازندگی استان کرمان و شهرستان­های آن انجام می­داد، بسیاری از ادارات و سازمان­های استان کمک­های نیروهای خود را جمع­آوری می­کردند و به ستاد پشتیبانی جنگ تحویل می­دادند. بیشتر این کمک­ها نقدی بودند. کهنوجی به کمک‏های (نقدی و غیرنقدی) چشمگیر کارکنان مس سرچشمه اشاره کرده است (همان).

افزون بر کمک­های مردمی، بسیاری از اجناس مورد نیاز منطقه نیز از سازمان­ها و ادارات تهیه و تأمین می­شدند. به همین منظور، ستاد پشتیبانی با مکاتباتی که انجام می­داد، درخواست­های خود را مطرح و با پرداخت وجوه و هزینه­ها، کالاهای مدنظر را تهیه و به منطقه ارسال می­کرد. تعاملات ادارات و سازمان های شهرستان رفسنجان با ستاد پشتیبانی جنگ نیز چشمگیر بودند. برای نمونه، ادارة مخابرات رفسنجان برای برطرف کردن مشکل تلفن ستاد، تلفن­های ادارات را بعد از وقت اداری به ستاد پشتیبانی انتقال داد. این تعاملات با ستاد امام جمعه، سازمان تبلیغات و دیگر ادارات هم وجود داشتند و موجب وحدت و انسجام در ادارات و سازمان­های رفسنجان شدند؛ وحدتی که به تشکیل سه تا چهار گردان مهندسی و مهندسی رزمی در رفسنجان منجر شد؛ به گونه­ای که در ستاد پشتیبانی هیچ­گاه کمبود راننده وتجهیزات و ماشین­آلاتی همچون کمپرسی وجود نداشت (همان).

6- رساندن نامه‌های مردم به رزمندگان

مردم نقش اساسی در جنگ داشتند و به جنگ اهمیت می­دادند. برخی از مردم حتی نان شب خود را به جبهه کمک می­کردند. در میان کمک­های مردمی، بیشتر اوقات، نامه­هایی برای رزمندگان پیدا می‏شد که در آن‏ها مکتونات قلبی خود را بیان می­کردند. این نامه­ها پل ارتباطی بین مردم و رزمندگان بودند و بر توان رزمندگان می­افزودند (گلسرخی، پژوهش چاپ‏نشده، ص. 370؛ کهنوجی، 09/09/1394)

7- تشکیل کلاس­های توجیهی

با پیروزی انقلاب اسلامی و گسترش فعالیت احزاب در جامعه، به­ ویژه حزب دمکرات و مجاهدین خلق، برای آشنا شدن افراد با تفکرات و رویکردهای احزاب و اینکه به سمت و سوی احزاب مخالف با انقلاب نروند، کلاس­های توجیهی برپا می­شدند. برای نمونه، حزب جمهوری اسلامی کلاس­هایی را تشکیل داده بود که اعضای ستاد پشتیبانی به جلسات این حزب می­رفتند و با ارائۀ فیش‌هایی به جمع­آوری کمک­ها اقدام می­کردند (همان).

8- جلب مشارکت زنان در تهیۀ ملزومات مورد احتیاج جبهه­ها

در دوران دفاع مقدس، افزون بر مواد غذایی، البسه و پوشاک - شامل لباس‏های نظامی، لباس زیر و لباس گرم - از ملزومات مورد احتیاج جبهه­ها بودند. از آنجا که البسه در تعداد زیاد مورد نیاز بود، جهاد سازندگی کارگاه‏های دوخت و بافت لباس را راه­اندازی کرد که زنان در این کارگاه­ها فعالیت می‏کردند (محمودی‏نژاد، 16/10/1392).

کهنوجی نقش زنان را در پشت جبهه و خط مقدم (داخل جبهه) با اهمیت و بی­توجهی به نقش زنان را جفا به آنان می­داند. به باور او، فرهنگ ایثار و شهادت رزمندگان در دوران دفاع مقدس مدیون و محصول تربیت دینی و اسلامی مادران و همسران و خواهران ایثارگر و شهید بود که حاضر به تحمل تمام سختی­ها و رنج­ها شدند؛ اما نثار کردن جان فرزند، همسر و برادر خود را در راه اسلام باارزش و مهم می­دانستند. او نقش مادران و خواهران را در جنگ بالاتر از نقش رزمندگان، جانبازان و حتی شهدا می­داند؛ زیرا آن‏ها هم در پشت جبهه و هم در خط مقدم حماسه آفریدند (کهنوجی، 09/09/1394).

9- بسیج کمپرسی­ها

ماشین­آلات سنگین در مهندسی رزمی نقشی به­سزا داشتند. با توجه به تحریم­ها و وضع نابه‏سامان اقتصادی، دولت‏مردان برای پشبرد اهداف جنگ تصمیم به بسیج کمپرسی­های مردمی گرفتند. به همین منظور، این فعالیت مهم ابتدا به جهاد سازندگی و از سال 1363 به سپاه پاسداران واگذار شد (کهنوجی، 09/09/1394). واحد کمپرسی مستقیماً زیر نظر مسئول پشتیبانی جنگ استان به جمع­آوری کمپرسی­ها از سطح جاد­ه‏های خارج و داخل شهر و اعزام آن‏ها به جبهه اقدام کرد. پس از بازگشت کمپرسی­ها از جبهه مطابق قوانین با آن‏ها تسویه‏حساب می­شد. برای بسیج و اعزام کمپرسی به جبهه­ها، مسئولان کشوری بخشنامه­ها و آیین­نامه­هایی را تنظیم کردند و در دستور کار سازمان­ها و ادارات مربوط قرار دادند. طبق دستورالعمل و آیین‏نامه­های صادرشده، مدت مأموریت­های کمپرسی­های مردمی 15روزه بود که سالیانه محاسبه می­شد و برای این امر کارت­هایی صادر می­شدند که مدت مأموریت را مشخص می­کردند. همچنین، کارت­هایی دیگر صادر می­شدند که خسارت واردشده بر دستگاه­ها را معلوم می­کردند (گلسرخی، پژوهش چاپ‏نشده، صص. 380 و 390؛ علینقی،20/04/1392).

10- جذب و اعزام نیرو

با ورود جهاد سازندگی به امداد و پشتیبانی جنگ، در ستاد پشتیبانی واحد جذب نیروهای داوطلب مردمی راه‌اندازی شد. دولت برای بهتر انجام شدن کارها و سازمان‏دهی نیروها، بخش­نامه­ها و آیین­نامه­هایی را صادر کرد و در اختیار ستادهای پشتیبانی قرار داد. واحد جذب نیرو با همکاری افراد ذیل فعالیت می­کرد: 1- عضو شورای مرکزی و مسئول امور جنگ؛ 2- مسئول ستاد پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی استان