آسیب‌‌شناسی تولید محتوا با رویکرد تاریخ شفاهی: مطالعۀ دلفی

فرشید, راضیه

آسیب‌‌شناسی تولید محتوا با رویکرد تاریخ شفاهی: مطالعۀ دلفی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

راضیه فرشید

دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

چکیده

هدف: هدف از این پژوهش، بررسی آسیب‌‌های واردشده بر تولید محتوا با رویکرد تاریخ شفاهی از دیدگاه صاحب‌‌نظران حوزۀ تاریخ شفاهی است.
روش/رویکرد پژوهش: پژوهش حاضر به روش دلفی و با استفاده از پرسش‌‌نامۀ محقق‌‌ساخته انجام شده است. جامعۀ آماری شامل 30 نفر از صاحب‌‌نظران حوزۀ تاریخ شفاهی است که به روش نمونه‌گیری گلوله برفی انتخاب شده است؛ اما فقط 17 نفر حاضر به همکاری شدند.
یافته‌‌ها: تجزیه و تحلیل داده‌‌های به‌‌دست‌‌آمده حاکی از آن است که نبود جایگاه آکادمیک رشتۀ تاریخ شفاهی در جامعه، نبود اصول هدفمند دربارۀ چگونگی پاسخ به پرسش‌‌ها برای کسب اطلاعات دربارۀ تاریخ شفاهی، دخیل‌‌کردن استدلال شخصی در انجام مصاحبه، غیر ملموس‌‌بودن تاریخ شفاهی برای مردم، مثبت‌‌نبودن دید مدیران اجرایی، پژوهشی و دانشگاهی نسبت به تاریخ شفاهی و پرهزینه و وقت‌‌گیربودن این فرآیند از چالش‌‌های مهم تولید محتوا با رویکرد تاریخ شفاهی از دیدگاه صاحب‌‌نظران این حوزه به شمار می‌‌رود؛ همچنین بسیاری از پژوهشگران، داده‌‌های به‌‌دست‌‌آمده از تاریخ شفاهی را اتکاپذیر و استنادشدنی نمی‌‌دانند و گاهی آنها را جزء اسناد به شمار نمی‌‌آورند. این چالش‌‌ها و معایب خود سبب به وجود آمدن آسیب‌‌هایی در این حوزه می‌‌شود؛ از قبیل یک‌‌دست‌‌نبودن کار تاریخ شفاهی‌‌کاران که سبب از بین رفتن سرمایۀ ملی، وقت و نیروی انسانی، از دست دادن فرصت جمع‌‌آوری اطلاعات از سوژه‌‌ها به‌‌دلیل کهولت سن و جمع‌‌آوری داده‌‌های ناقص یا تحریف‌‌شده می‌‌شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Pathology of content production with an oral history approach

نویسنده [English]

Razieh Farshid

Psychology and Educational Sciences depattment kharazmi university, Tehran, Iran

چکیده [English]

Objective: The aim of this study is investigated the harms on the production of science with the approach of oral history from the perspective of experts in the field of oral history. Research Method / Approach: The present study was conducted using Delphi method using a researcher-made questionnaire. The statistical population includes 30 experts in the field of oral history who were selected by snowball sampling method, but only 17 people agreed to cooperate.
Results: The analysis of the obtained data indicates that the lack of an academic position in the field of oral history in society, the lack of a purposeful principle on how to ask questions for information on oral history, the involvement of personal reasoning in interviews, the cost and time consuming nature of this process are among the most important challenges in producing science with an oral history approach from the point of view of experts in this field. These challenges and disadvantages cause damage in this area, such as the lack of uniformity in the work of oral historians, which leads to the loss of national capital, manpower time. Losing the opportunity to collect information from subjects due to old age; collecting incomplete or distorted data

کلیدواژه‌ها [English]

Oral history
the challenges of oral history
the pathology of the production of science with the approach of oral history
the art of Delphi

اصل مقاله

مدخل

تاریخ شفاهی یکی از شیوه‏هاى جمع‌‌آورى اطلاعات در تاریخ است و رویدادهاى تاریخی را براساس دیده‏ها و شنیده‏هاى شاهدان و ناظران و عملکرد فعالان آن ماجراها شرح و شناسایی مى‌کند. این متون تاریخى حتی در صورت مکتوب‌‌شدن، خصلتی گفتاری دارند (ایمانی، 1386)؛ همچنین تاریخ شفاهی یکی از شیوه‏های پژوهش در حوزۀ تاریخ است و استفاده از آن در ثبت تاریخ وقایع و رویدادهای تاریخ معاصر، اهمیت به‌‌سزایی دارد. (توکلی، 1389) تاریخ شفاهی رویکرد و روشی نوین در تاریخ‌‌پژوهی است که دراصل، با عبور از مفهوم تاریخ‌‌نگاری سنتی، توجه به تاریخ‌‌نگاری مدرن و گذر از آن به تاریخ اجتماعی به وجود آمده است. (کمری، 1394) تاریخ شفاهی (که به‌‌طور معمول به‌‌صورت مصاحبه با فردی است که در آن ماجرا حضور داشته است) یکی از راههایی است که تاریخ‌‌نگاران برای پرکردن خلأهای اطلاعات تاریخی خود (که در اسناد موجود است) از آن استفاده میکنند. مراکز تاریخ شفاهى ازجمله مراکزى هستند که براى رسیدن به این هدف، از انجام مصاحبه بهره می‌‌برند؛ بنابراین وظیفة این مراکز فراهم‌‌آورى، نگهدارى و سازماندهى مجموعه مصاحبههاى انجام‌‌شده به‌‌منظور اشاعه و بازیابى آنهاست. اسناد شفاهى، مهم‌‌ترین و اصلى‌‌ترین مواد مراکز تاریخ شفاهى به شمار می‌‌رود. این اسناد حامل پیامهایى است که تمامى آحاد مردم به کمک آنها پیشینة فرهنگی خود را کشف می‌‌کنند و گنجینۀ خوبی برای دستیابی به اطلاعات اتکاپذیر و استنادشدنی است.

اهمیت تاریخ شفاهی درزمینۀ تاریخ معاصر ایران بدان جهت است که منابع مکتوب به‌‌تنهایی پاسخگوی نیاز پژوهشگر‏ان نیست. (رسولی پور، 1378) اهمیت دیگر این است که مساوات‌‌طلب است؛ یعنی بین افراد غنی جامعه و افراد ضعیف هیچ‌‌گونه تفاوتی قائل نمی‏‏شود؛ در حالی که اغلب، افراد ضعیف جامعه کمتر دیده می‏‏شوند. (یراقی اصفهانی و شهرام نیا، 1387) تاریخ شفاهی فرصت بیان تجارب، نظرات و یافته‏ها را به کسانی می‏‏دهد که خارج از منابع رسمی و نخبگان بوده و با آنها ‏سازگاری و توافقی نداشته‌‌اند ‏و چشم‌‌انداز دیگری را فراروی آیندگان باز می‏‏کند. هدف اصلی تاریخ شفاهی، دیده‌‌شدن و رساندن صحبت افراد و تکمیل کمبود‏های اسناد تاریخی است. (سنگستر[1]، 1998، ص 87) تاریخ شفاهی از پایین سرچشمه می‏‏گیرد؛ یعنی مربوط است به بسیاری از کسانی که در کتاب‏های تاریخی اسمی از آنها ‏نیست و به روش سنتی صدای خود را ازطریق تاریخ شفاهی به گوش پژوهشگران می‏‏رسانند؛ همچنین منبعی جدید از تاریخ به مورخان عرضه می‏‏کند که به اسناد مکتوب موجود در آرشیو‏ها وابستگی ندارد. (نیک نفس، 1385، 190) تاریخ شفاهی با وجود تمامی محاسن، معایب و کاستی‌‌هایی نیز دارد. تعدادی از پژوهشگران حوزۀ تاریخ شفاهی موانع، مشکلات و معضلات تاریخ شفاهی را این گونه بیان می‌‌کنند: مشکل گفتمانی و فلسفی، معضلات فیزیکی و فیزیولوژیکی، اعتماد و نبود اعتماد، حضور تفکر دولتی و قدرت‌‌زده، ملاحظات سیاسی، ملاحظات امنیتی، ملاحظات فردی و گروهی، ملاحظات اخلاقی و رفتاری و ناتوانی‌‌های مورخ شفاهی (حسینی، 1386)؛ میزان توجه مراکز دانشگاهی به استفاده از تاریخ شفاهی، استناد به منبع تاریخ شفاهی در پژوهش‌‌ها، بحث تداخل خاطره‌‌گویی با تاریخ شفاهی، یک‌‌سویه‌‌نگری یا درهم‌‌تنیدگی تاریخ با سیاست، ترس و نگرانی از اظهار حقایق تاریخی و مشکلات ساختاری در مرکز آرشیوی تاریخ شفاهی (یوسفی و فروهر، 1386)؛ مشکلات جسمی و اعتبارسنجی گفته‌‌های گوینده، ناشی‌‌بودن مصاحبه‌‌کننده و مسئلۀ عامیانه و بازاری‌‌شدن مصاحبه‌‌ها (خسروی و همکاران، 1386)؛ غلوکردن در بیان حادثه، راستی‌‌آزمایی، متکی‌‌بودن بر حافظۀ فردی و نبود مرکز یا آرشیو ملی. (رحیمی کرمی، 1386

با توجه به تفاوت در نگرش تاریخ شفاهی‌‌کاران و این نکته که در هیچ پژوهشی معایب، کاستی‌‌ها و چالش‌‌های تولید محتوا با رویکرد تاریخ شفاهی به روش دلفی بررسی نشده است، این پژوهش قصد دارد با استفاده از تجارب تاریخ شفاهی‌‌کاران و با استفاده از روش دلفی به اجماعی دربارۀ معایب و کاستی‌‌ها و چالش‌‌های تولید محتوا در تاریخ شفاهی برسد و درنهایت، راهکارهایی برای بهبود و کاستن این مشکلات و معضلات ارائه کند.

آسیب‌‌شناسی تولید محتوا با رویکرد تاریخ شفاهی از دیدگاه صاحب‌‌نظران چیست؟

پژوهش‌‌هایی در حوزۀ تاریخ شفاهی انجام شده است که به برخی از آنها اشاره می‌‌شود:

تفرشی (1397) در پژوهشی به نام خطرات خاطرات مروری بر چالش‌‌ها و فرصت‌‌های تاریخ شفاهی، راستی‌‌آزمایی اطلاعات حاصل از مصاحبه و چالش‌‌ها و مسائل مرتبط با صحت اطلاعات مصاحبه را بررسی کرده است.

احمدی و رضایی شریف‌‌آبادی (1396) در پژوهشی با هدف آسیب‌‌شناسی تولید تاریخ شفاهی جنگ در ایران و ارائۀ الگوی پیشنهادی، فرآیند تولید تاریخ شفاهی جنگ در آرشیوهای جنگ ایران و برخی از آرشیوهای جهان را بررسی مقایسه‌‌ای کرده‌‌اند. یافته‌‌ها حاکی از آن است که آرشیوهای جنگ در ایران به اصول آرشیوی توجه کافی ندارند.

صالحی (1396) در پژوهشی، طرح تاریخ شفاهی سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران را بررسی و ویژگی‌‌های خاص، ضرورت اجرا و مراحل شکل‌‌گیری این طرح را بیان کرده است.

هاشمی (1395) در پـژوهشی فواید توجه به منابع شفاهی در تاریخ معماری و دستاوردهای احتمالی تاریخ شفاهی معماری ایران را بررسی کرده است؛ همچنین اختلافات موجود در حوزۀ تاریخ شفاهی درخصوص دو رویکرد متفاوت حاصل از آن را بیان کرده است.

ابوالحسنی ترقی (1392) پژوهشی به نام «برخی از چالش‌‌های آموزش در تاریخ شفاهی ایران» دربارۀ نبود پذیرش و مقبولیت رسمی و علمی تاریخ شفاهی از طرف دانشگاهها و مراکز علمی، نگاه از بالا به پایین و متأسفانه با حالتی از سر کبر و نخوت نه همکاری و مشارکت و اینکه مدرسان کارگاههای تاریخ شفاهی درعمل خاطره‌‌نویسی را به‌‌جای تاریخ شفاهی آموزش می‌‌دهند، انجام داده است.

سلیمی نمین (1388) در همایشی به نام «آسیب‌‌شناسی تاریخ‌‌نگاری انقلاب» تکیه بر اطلاعات فردی را مهم‌‌ترین چالش تاریخ شفاهی می‌‌داند و اظهار می‌‌کند وقتی این اطلاعات را سازمانی معتبر چاپ کند، ضربۀ سنگینی به کار پژوهشگران تاریخ‌‌نگار وارد می‌‌کند؛ زیرا کسی که روایت راوی دست اول را دریافت می‌‌کند، نقش تعیین‌‌کننده دارد.

رحماندوست (1386) در پژوهش خود «تاریخ شفاهی؛ ضرورت، منابع، بایدها و نبایدها» را بررسی کرده است. او برای مصاحبه‌‌های تاریخ شفاهی مواردی را ذکر کرده است که در صورت انجام‌‌ندادن آنها مسائلی به وجود خواهد آمد که شامل انتخاب درست و مرتبط شخصیت اصلی برای مصاحبه، داشتن آزادی عمل مصاحبه‌‌کننده و در دست داشتن مصاحبه، داشتن امنیت سیاسی و اجتماعی در مکان‌‌هایی که یادآور خاطرات است و زمان و مکان انجام مصاحبۀ تاریخ شفاهی می‌‌شود.

سمیعی (1386) در مقاله‌‌اش به نام « بایدها و نبایدهای مصاحبه با بانوان»، مطالبی درخصوص شرایط و ویژگی‌‌های بانوان بیان کرده است. این ویژگی‌‌ها شامل ویژگی‌‌های شخصیتی، عوامل اجتماعی، شرایط فرهنگی، خصوصیات فیزیولوژیکی و تأثیرات محیطی است که این ویژگی‌‌ها در مصاحبه با بانوان نقش بسیار پررنگی دارد.

حسن‌‌آبادی (1385) در کتاب خود به نام « تاریخ شفاهی در ایران» عوامل و موانع موجود در پیشرفت تاریخ شفاهی را این‌‌گونه بیان می‏‏کند: نوپابودن تاریخ شفاهی در ایران، ارتباط‌‌نداشتن مراکز آموزشی با تاریخ شفاهی، نبود متولی، پرهزینه‌‌بودن این حرفه و ناشناخته‌‌بودن تاریخ شفاهی.

آذری خاکستری (1385) در پژوهشی به نام «مسائل اساسی در تاریخ شفاهی ایران»، یکسان‌‌نبودن راه و روش پژوهشگران تاریخ شفاهی در بررسی‌‌های خود، وجودنداشتن اسناد کافی دربارۀ برخی از موضوعات، در نظر گرفتن تمامی اقشار جامعه نه فقط رجال و بزرگان، ترس از به خطر افتادن جان خود یا بستگان که موجب کتمان بسیاری از حقایق و مسائلی درخصوص مصاحبه‌‌کننده، مصاحبه‌‌شونده، یک‌‌سونگری، دخل و تصرف در مصاحبه‌‌ها و ... می‌شود را بیان کرده است.

با توجه به پژوهش‌‌های انجام‌‌شده، یکدستی و توافق نظری در بین پژوهشگران مشاهده نشده است؛ همچنین تاکنون در هیچ پژوهشی، معایب، کاستی‌‌ها و چالش‌‌های تولید محتوا با رویکرد تاریخ شفاهی به روش دلفی بررسی نشده است. با توجه به تفاوت در نگرش تاریخ شفاهی‌‌کاران، در این پژوهش برآنیم تا به روش دلفی نظر صاحب‌‌نظران را جویا شویم، چالش‌‌ها و معایب را بپرسیم و بعد از تجزیه و تحلیل داده‌‌ها، آسیب‌‌های واردشده به حوزۀ تاریخ شفاهی را شناسایی کنیم و درانتها، راهکارهایی برای بهبود وضعیت تاریخ شفاهی ارائه دهیم؛ از این رو پژوهش حاضر دربارۀ آسیب‌‌شناسی تولید محتوا با رویکرد تاریخ شفاهی از دیدگاه صاحب‌‌نظران حوزۀ تاریخ شفاهی، به روش دلفی صورت گرفته است.

روش پژوهش

در این پژوهش از فن دلفی که در زمرۀ روش‌های کیفی قرار دارد، استفاده شده است. دلفی، رویکرد یا روشی نظام‌مند در پژوهش برای استخراج نظر گروهی از کارشناسان دربارۀ موضوع یا پرسشی یا رسیدن به اجماع گروهی ازطریق یک سری روندهای پرسش‌‌نامه‌ای با حفظ گم‌‌نامی پاسخ‌دهندگان و بازخورد نظرها به اعضای پنل است. (احمدی، 1388) سطح استانداردی برای اجماع وجود ندارد و بعضی مطالعات در نشان‌‌دادن اجماع ضعیف هستند. در نتایج مطالعات، محدودۀ متفاوتی از سطح اجماع، 51 تا 100 درصد، گزارش شده است. (لاندتا[2]، 2006) در مصاحبه، پژوهشگر‏ باید جوی ایجاد کند که پاسخ‌‌دهندگان به پاسخ‌‌گویی تشویق شوند و نکتۀ مهمی که در مصاحبه باید در نظر گرفته شود این است که تمام پرسش‏های پرسیده‌‌شده از مصاحبه‌‌شوندگان باید یکسان باشد و شرایط برای همۀ ‏پاسخ‌‌دهندگان نیز یکسان باشد. مصاحبه به‌‌دلیل قابلیت انعطاف‌‌پذیری زیاد، بسیار حائز اهمیت است. این پژوهش در دو نوبت انجام شد. در نوبت نخست که حدود یک ساعت به طول انجامید، با استفاده از مصاحبۀ عمیق نیمه‌‌ساختاریافته که از قبل طراحی شده بود و با کمک پرسش‌های باز، نظرات و ایده‌های کارشناسان دربارۀ معایب، کاستی‌‌ها و چالش‌‌ها پرسیده شد. بعد از پیاده‌سازی مصاحبه‏ها، به‌‌منظور استنتاج داده‏های به‌‌دست‌‌آمده در تحلیل محتوای کیفی، متن مصاحبه به دفعات توسط پژوهشگران بازخوانی و مفاهیم با استفاده از فن تحلیل محتوای کیفی طبقه‌بندی شد. در این روش با به کار بردن نظریه‏های موجود یا پژوهش‏های پیشین یا مبانی نظری، پژوهشگر‏ کار خود برای طبقه‌‌بندی را با شناسایی متغیرها یا مفاهیم اصلی آغاز می‏‏کند. پس از پاسخ کارشناسان به این پرسش‌‌ها (معایب و کاستی‌‌های تاریخ شفاهی ازنظر شما چیست؟ و این معایب چه چالش‏هایی را برای مراکز تاریخ شفاهی به وجود آورده است؟) پاسخ‌‌های آنها تجزیه‌‌ و تحلیل و به گویه‌هایی تبدیل شد که در نوبت دوم به‌‌صورت پرسش‌‌نامه در اختیار کارشناسان قرار گرفت و از آنها خواسته شد که موافقت‌‌داشتن یا نداشتن خود را درخصوص این گویه‌‌ها اعلام کنند (مدت زمان مصاحبه حدود نیم‌‌ساعت بود). نتایج حاصل از تجزیه ‌و تحلیل پاسخ‌های کارشناسان دربارۀ پرسش اول در 23 گویه و دربارۀ پرسش دوم تنها در 8 گویه خلاصه شد. گویه‌‌هایی که در نوبت دوم بیش از 70 درصد اجماع کارشناسان را به دست آورد، معایبی در نظر گرفته شد که سبب به وجود آمدن آسیب‌‌هایی به حوزۀ تاریخ شفاهی می‌‌شود. از محدویت‌‌های این پژوهش به همکاری‌‌نکردن تعدادی از کارشناسان این حوزه اشاره می‌‌شود.

جامعۀ پژوهش و نمونۀ آماری

جامعۀ پژوهش شامل صاحب‌نظران و کارشناسان حوزۀ تاریخ شفاهی بود؛ هم کارشناسان دانشگاهی و اعضای هیئت علمی که در دانشگاهها درحال مطالعه و نظریه‌پردازی هستند و هم کارشناسان عملی که در مراکز تاریخ شفاهی به‌‌صورت عملی با تاریخ شفاهی در ارتباط هستند. یکی از راهبردهای نمونه‌گیری در پژوهش‏های کیفی، نمونه‌گیری گلوله برفی است. در این روش از هریک از افراد خواسته می‏‏شود که صاحب‌نظران این رشته را معرفی کنند. درمجموع، 30 نفر شناسایی شد و بعد از صحبت با آنها ‏وگرفتن وقت مصاحبه، تعداد 17 نفر ‏حاضر به همکاری شدند که در این میان 7 نفر از آنها هیئت علمی دانشگاه بودند و درزمینۀ تاریخ شفاهی مطالعات و پژوهش‌‌هایی انجام داده بودند و 10 نفر از صاحب‌نظران افرادی بودند که بیش از 15 سال سابقۀ فعالیت در حوزۀ تاریخ شفاهی در مؤسسات را داشتند.

یافته‌‌های پژوهش

برای جواب‌‌دادن به پرسش پژوهش (آسیب‌‌شناسی تولید محتوا با رویکرد تاریخ شفاهی از دیدگاه صاحب‌‌نظران) ابتدا، از صاحب‌‌نظران درخصوص معایب و کاستی‌‌های تاریخ شفاهی و چالش‌‌های آن پرسیده شد تا با تحلیل داده‌‌های به‌‌دست‌‌آمده از این پرسش‌‌ها، به پرسش پژوهش پاسخ داده شود. در میان تمامی یافته‏های نخبگان، نکاتی وجود داشت که بقیۀ افراد نیز با آن موافق بودند؛ ولی نکاتی در آنها ‏یافت می‏‏شد که منحصر به فرد بود؛ به همین دلیل در سری دوم مصاحبۀ دلفی، گویه‌‌ها به‌‌صورت پرسش‌‌نامه طراحی و نظر نخبگان ‏دربارۀ نظرات دیگر نخبگان شرکت‌‌کننده در مصاحبه پرسیده شد. پژوهشگر زیرا بعضی جملات مبهم بود و هنگامی‏‏که فرد نخبه آن جمله را بیان کرده، توضیحاتی نیز برای روشن‌‌شدن آن جمله ارائه داده است؛ به همین دلیل باید آن توضیحات برای افراد داده می‏‏شد؛ در این صورت است که بعد از روشن‌‌شدن ابهام، آن فرد نخبه نظر خود را دربارۀ آن جمله یا نکتۀ منحصر به فرد بیان کرده است. تمامی داده‌‌های به‌‌دست‌‌آمده در جدول زیر آورده شده است. E در جدول نشان‌‌دهندۀ صاحب‌‌نظران است.

معایب و کاستی‌‌های تاریخ شفاهی ازنظر شما چیست؟

جدول 1. پاسخ نهایی صاحب‌‌نظران درخصوص معایب و کاستی‌‌های تاریخ شفاهی

صاحب‌‌نظران موافق	پرسش اول
E15,E13,E12,E9,E8,E7,E6,E5,E4,E3,E1	هزینه‌‌بربودن
E17,E16,E12,E11,E9,E8,E7,E6, E3,E2,E1	وقت‌‌گیربودن
E16,E15,E13,E12,E10,E9,E8,E7,E6,E5,E4,E3,E2,E1	رعایت‌‌نشدن استانداردهای جهانی
E17,E15,E13,E12,E9,E8,E7,E5,E4,E3,E1	عوام‌‌زدگی در ورود نیروهای غیر متخصص در این عرصه
E10,E8,E15,E13,E17,E4,E3,E2	نبود اعتماد به مصاحبه‌‌کننده
E17,E16,E15,E13,E12,E8,E6,E2	حکومتی‌‌بودن تاریخ شفاهی
E15,E13,E6	سخت‌‌بودن پیداکردن سوژه‌‌ها برای صحبت‌‌کردن
E17,E16,E14,E13,E11,E10,E9,E7,E6,E5,E3,E2,E1	غیر ملموس‌‌بودن تاریخ شفاهی برای مردم
E17,E16,E15,E14,E12,E10,E8,E7,E5,E4,E3,E2	دخیل‌‌شدن عواطف و احساسات، تعصب‌‌داشتن، منیت‌‌محوری و سیاسی‌‌کردن منابع و جهت‌‌مندی داده‌‌ها در جهت خاص
E17,E8,E5,E2	شواهد تاریخ شفاهی را نباید در جایگاه سند استفاده کرد.
E17,E16,E15,E13,E12,E10,E9,E8,E7,E5,E4,E2	در کنار تاریخ شفاهی باید پژوهش انجام داد تا راست‌‌آزمایی انجام شود.
E17,E16,E15,E14,E13 ,E12,E11,E10,E9,E8,E7,E5,E4,E2	یاری‌‌ندادن حافظۀ افراد
E17,E16,E15,E14,E13,E11,E9,E6,E5,E3,E1	مثبت‌‌نبودن دید مدیران اجرایی، پژوهشی و دانشگاهی نسبت به تاریخ شفاهی
E17,E16,E15,E12,E8,E5,E4	موازی‌‌بودن کارها
E17,E16,E15,E14,E11,E4,E3,E2,E1	ناقص‌‌بودن کارها
E17,E15,E12,E10	نحوۀ گویش لحن در ارتباط بین راوی و مصاحبه‌‌گر
E17,E15,E13,E12,E11,E10,E6	توجه‌‌کردن به کوتاه‌‌بودن دامنۀ تاریخ شفاهی که به 100 سال بر می‌‌شود.
E17,E15,E12,E5,E4	یکنواختی مصاحبه‌‌ها
E17,E15,E13,E12,E9	نقدکردن مغرضانۀ افراد در تاریخ شفاهی که سبب ناراحتی آنها می‌‌شود.
E17,E15,E13,E3	خطر تحریف تاریخ
E15,E14,E13,E12,E10,E9,E7,E6,E5,E4,E3,E2	برجسته‌‌کردن نقش راوی و نادیده‌‌گرفتن نقش دیگران
E15,E12,E8	برجسته‌‌کردن نقش مصاحبه‌‌گر در مصاحبه‌‌ها
E17,E13,E12	یکسان‌‌بودن نقص‌‌ها و ایرادات واردشده به تاریخ شفاهی به مثابۀ دیگر اسناد تاریخی

داده‌‌های به‌‌دست‌‌آمده از نوبت دوم دلفی حاکی از این مسئله است که در میان صاحب‌‌نظران این حوزه دیدگاههای بسیار متفاوتی وجود دارد و در میان آنها نوعی ناهماهنگی دیده می‌‌شود. اینکه تاریخ شفاهی تکمیل‌‌کنندۀ تاریخ مکتوب است، اصلی بدیهی است و با کمک آن فرصتی در اختیار افرادی که در آن واقعه حضور داشتند، اما قدرت نگارش ندارند، قرار داده می‌‌شود. در این میان، معایب و چالش‌‌هایی نیز به چشم می‌‌خورد. معایب و کاستی‏های به‌‌دست‌‌آمده که دربارۀ آنها صاحب‌‌نظران تاریخ شفاهی با یکدیگر هم‌‌نظر بودند، شامل: هزینه‌‌بربودن، وقت‌‌گیربودن، رعایت‌‌نشدن استانداردهای جهانی، عوام‌‌زدگی در ورود نیروهای غیر متخصص در این عرصه، غیر ملموس‌‌بودن تاریخ شفاهی برای مردم، دخیل‌‌شدن عواطف و احساسات، تعصب‌‌داشتن، منیت‌‌محوری و سیاسی‌‌کردن منابع و جهت‌‌مندی داده‌‌ها در جهت خاص، یاری‌‌ندادن حافظۀ افراد، مثبت‌‌نبودن دید مدیران اجرایی، پژوهشی و دانشگاهی نسبت به تاریخ شفاهی، برجسته‌‌کردن نقش راوی و نادیده‌‌گرفتن نقش دیگران و راستی‌‌آزمایی در پژوهش‌‌های تاریخ شفاهی (یک اصل تلقی می‌‌شود؛ زیرا هنگامی که این اصل رعایت نشود، دیگر قابلیت استفاده در جایگاه سند یا دستاوردهای تاریخی را ندارد) می‌‌شود.

این معایب چه چالش‏هایی را برای مراکز تاریخ شفاهی به وجود آورده است؟

جدول 2. پاسخ نهایی صاحب‌‌نظران درخصوص چالش‌‌های به‌‌وجودآمده

صاحب‌‌نظران موافق	پرسش دوم
E16,E15,E13,E12,E11,E10,E9,E8,E5,E2,E1	کاهش کیفیت علمی تولیدات مراکز و نبود اقبال عمومی نسبت به این نوع آثار باعث ایجاد شک و تردید در صحت و سقم این اطلاعات می‌‌شود.
E15,E13,E12,E11,E9,E8,E7,E6,E5,E4,E3,E2,E1	سختی کار و پرهزینه‌‌بودن آن
E17,E16,E15,E14,E13,E11,E10,E8,E6,E5,E3,E1	پذیرفتنی‌‌نبودن استناد پژوهش‌‌های انجام‌‌شده توسط تاریخ شفاهی
E12	حوادث در تاریخ یک‌‌بار اتفاق افتاده است و راوی از دیدگاه خود بررسی می‏‏کند.
E17,E16,E15,E13,E11,E9,E8,E6,E5,E3,E2	فرد مصاحبه‌‌کننده استدلال شخصی خود را نیز در این روایت دخیل می‏‏کند؛ یعنی علاوه‌‌بر تفکرات شخصی راوی، تفکر شخصی مصاحبه‌‌کننده نیز در روایت دخیل است.
E16,E15,E14,E13,E12,E10,E8,E6,E4,E3,E1	نداشتن یک اصول هدفمند دربارۀ چگونگی کسب اطلاعات تاریخ شفاهی از طرف مصاحبه‌‌کنندگان
E16,E15,E14,E13,E12,E11,E10,E9,E7,E5,E2,E1	دوربودن فضای دانشگاهی سنتی از رویکرد تاریخ شفاهی
E13,E6,E2,E1	نبود اقبال عمومی نسبت به این دسته آثار و وجود شائبۀ سطحی و غیر علمی‌‌بودن تولیدات

داده‌‌های به‌‌دست‌‌آمده از نوبت اول دلفی حاکی از آن است که چالش‌‌های به‌‌وجودآمده از فعالیت‌‌های تاریخ شفاهی، نبود اقبال عمومی به این نوع آثار و یک‌‌جانبه نگاه‌‌کردن موضوع از دیدگاه راوی را نیز شامل می‌‌شد، در نوبت دوم، این چالش‌‌ها، موافقت همگان را کسب نکرد و تنها تعدادی از این معایب به توافق جمعی رسید (بیشتر صاحب‌‌نظران با آن موافق بودند) این چالش‌‌ها شامل: سختی کار و پرهزینه‌‌بودن آن، دخیل‌‌بودن تفکرات شخصی مصاحبه‌‌کننده، کاهش کیفیت علمی تولیدات، نداشتن جایگاه آکادمیک این رشته در جامعه، پذیرفتنی‌‌نبودن استناد این‌‌گونه دستاوردها، نبود یک اصول هدفمند دربارۀ چگونگی کسب اطلاعات تاریخ شفاهی و فاصله‌‌گرفتن دانشگاهها از روش و مکانیسم علمی پژوهش‌‌های انجام‌‌شده توسط تاریخ شفاهی می‏‏شود.

نتیجه

این پـژوهش نیز مانند هر پژوهش دیگری با هدف و مسئله‏ای ‏آغاز شد و به‌‌منظور رسیدن به آن هدف و حل مسئله فرآیندی را طی کرد. هدف اصلی از پژوهش حاضر، بررسی آسیب‌‌شناسی تولید محتوا با رویکرد تاریخ شفاهی از دیدگاه صاحب‌‌نظران بود. برای رسیدن به این هدف ابتدا، با به‌‌کارگیری روش تجزیه و تحلیل کیفی روی یافته‏های به‌‌دست‌‌آمده در تکنیک دلفی، بررسی دقیق و عمیق روی مشکلات و چالش‏های تاریخ شفاهی صورت گرفت. این پژوهش در دو نوبت انجام شد. در نوبت نخست با استفاده از مصاحبۀ عمیق دربارۀ معایب،کاستی‌‌ها و چالش‌‌ها اطلاعات جمع‌‌آوری شد. در نوبت دوم از آنها خواسته شد که موافقت‌‌داشتن یا نداشتن خود دربارۀ این گویه‌‌ها را اعلام کنند. در نوبت دوم حاصل تجزیه ‌و تحلیل پاسخ‌های کارشناسان پرسش اول در 23 گویه و پرسش دوم تنها در 8 گویه خلاصه شد. جامعۀ پژوهش شامل صاحب‌نظران و کارشناسان حوزۀ تاریخ شفاهی بود، تنها تعداد 17 نفر ‏حاضر به همکاری شدند و نمونه‌گیری به‌‌صورت گلوله برفی بود. برای دست‌‌یافتن به پاسخ پرسش پژوهش (آسیب‌‌شناسی تولید محتوا با رویکرد تاریخ شفاهی از دیدگاه صاحب‌‌نظران) ابتدا، از صاحب‌‌نظران دربارۀ معایب و کاستی‌‌های تاریخ شفاهی و چالش‌‌های آن پرسیده شد تا با تحلیل داده‌‌های به‌‌دست‌‌آمده از این پرسش‌‌ها بتوان به پرسش پژوهش پاسخ داد.

تولید محتوا با رویکرد تاریخ شفاهی از دیدگاه صاحب‌‌نظران شامل موانعی است که سد راه پژوهشگران می‌‌شود. ازجملۀ این موانع، هزینه‌‌بر و وقت‌‌گیربودن فعالیت‌‌های تاریخ شفاهی است که این نتیجه با نتیجۀ پژوهش حسن‌‌آبادی (1385) مطابقت دارد، رعایت‌‌نکردن استانداردهای جهانی و عوام‌‌زدگی در ورود نیروهای غیر متخصص در این عرصه است که با نتیجۀ پژوهش ابوالحسنی ترقی (1392) هماهنگی دارد، غیر ملموس‌‌بودن تاریخ شفاهی برای مردم است که حسن‌‌آبادی نیز در پژوهش خود به این نتیجه رسیده است. دخیل‌‌شدن عواطف و احساسات، تعصب‌‌داشتن، منیت‌‌محوری و سیاسی‌‌کردن منابع و جهت‌‌مندی داده‌‌ها در جهت خاص است که با نتایج به‌‌دست‌‌آمده در پژوهش رحماندوست (1386) مطابقت دارد و یاری‌‌ندادن حافظۀ افراد و مثبت‌‌نبودن دید مدیران اجرایی، پژوهشی و دانشگاهی نسبت به تاریخ شفاهی است که با نتایج به‌‌دست‌‌آمده در پژوهش ابوالحسنی ترقی و حسن‌‌آبادی هماهنگ است. راستی‌‌آزمایی در پژوهش‌‌های تاریخ شفاهی، یک اصل تلقی می‌‌شود؛ زیرا هنگامی که این اصل رعایت نشود، دیگر آنها قابلیت استفاده در جایگاه سند را ندارند که این موضوع با پژوهش تفرشی(1397) نیز مطابقت دارد. از دیگر موانع، دخیل‌‌بودن تفکرات شخصی مصاحبه‌‌کننده است که با نتایج به‌‌دست‌‌آمده از پژوهش سلیمی نمین (1388)، آذری خاکستری (1385) و رحماندوست (1386) مطابقت دارد؛ همچنین وجودنداشتن جایگاه آکادمیک برای این رشته در جامعه و نبود اصول هدفمند دربارۀ چگونگی کسب اطلاعات دربارۀ تاریخ شفاهی و همین‌‌طور فاصله‌‌گرفتن دانشگاهها از روش و مکانیسم علمی پژوهش‌‌های انجام‌‌شده از چالش‌‌هایی است که با نتیجۀ پژوهش ابوالحسنی ترقی (1392) و آذری خاکستری (1385) مطابقت دارد.

این چالش‌‌ها و معایب سبب به وجود آمدن آسیب‌‌هایی در حوزۀ تاریخ شفاهی شده است. پژوهش‌‌های قبلی به برخی از این آسیب‌‌ها اشاره کرده‌‌اند. از آسیب‌‌های مهم به‌‌وجودآمده در حوزۀ تاریخ شفاهی که از وجودنداشتن جایگاه آکادمیک و دانشگاهی برای این رشته در جامعه نشئت گرفته است، نداشتن تعریف واحد و یکسان از تاریخ شفاهی، نبود یکدستی در کار تاریخ شفاهی‌‌کاران (آذری خاکستری، 1385) و نبود استانداردی واحد برای انجام کارهای تاریخ شفاهی است که سبب شده است افرادی خود را صاحب‌‌نظر بدانند و به‌‌طور دلخواه رفتار کنند و حتی گاهی تاریخ شفاهی را با خاطره‌‌گویی اشتباه بگیرند. این امر ممکن است سبب از بین رفتن سرمایۀ ملی، وقت و نیروی انسانی شود. با توجه به این نکته که بیشتر سوژه‌‌های تاریخ شفاهی، کهولت سن دارند و ممکن است این فرصت دیگر به دست نیاید، نباید در جمع‌‌آوری داده‌‌ها نقصی وجود داشته باشد؛ زیرا سبب پشیمانی می‌‌شود و اطلاعاتی که تاریخ شفاهی‌‌کار باید از مصاحبه‌‌شونده دریافت کند، به‌‌طور درست و کامل کسب نشود. در بعضی شرایط نیز ممکن است ناشی‌‌بودن مصاحبه‌‌گر سبب تحریف در داده‌‌های به‌‌دست‌‌آمده شود. اگر در این حوزه نیز مانند حوزه‌‌های آموزشی دیگر، آموزش توسط کارشناسان صورت می‌‌گرفت، امکان استفاده از این دستاوردها به‌‌صورت منسجم‌‌تر وجود داشت و مدرسان کارگاههای تاریخ شفاهی درعمل خاطره‌‌نویسی را به‌‌جای تاریخ شفاهی آموزش نمی‌‌دادند. (ابوالحسنی ترقی، 1392) آموزش خاطره‌‌نویسی به‌‌جای تاریخ شفاهی ضربۀ سنگینی به کار پژوهشگران تاریخ‌‌نگار وارد می‌‌کند؛ زیرا کسی که روایت راوی دست اول را دریافت می‏‏کند، نقشی تعیین‌‌کننده دارد (سلیمی نمین، 1388)؛ همچنین نداشتن متولی در حوزۀ تاریخ شفاهی ممکن است موجب موازی‌‌کاری شود که همین امر نیز سبب از بین رفتن سرمایۀ ملی می‌‌شود. (حسن‌‌آبادی، 1385)

با وجود معایب و کاستی‌‌های موجود در حوزۀ تاریخ شفاهی، برای بهبودیافتن روند آن پیشنهادات و راهکارهایی ارائه می‌‌شود: 1. شناخت و به‌‌کارگیری استانداردهای بین‌‌المللی در روند اجرای طرح‏های تاریخ شفاهی در حوزه‏های مختلف تاریخ سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی؛ زیرا شناخت استانداردهای بین‌‌المللی سبب ایجاد و به‌‌کارگیری تعدادی قواعد یکسان می‌‌شود؛ همچنین این امر سبب یکدستی در فعالیت‌‌های تاریخ شفاهی می‌‌شود و از هدررفتن سرمایۀ ملی، جمع‌‌آوری داده‌‌های ناقص و تحریف تاریخ جلوگیری می‌‌کند؛ 2. واردشدن تاریخ شفاهی در جایگاه رشتۀ تخصصی در دانشگاه و نظریه‌‌پردازی آن؛ چون این امر سبب آموزش آکادمیک و حرفه‌‌ای این حوزه و پیشرفت بیش از پیش آن خواهد شد؛ 3. آموزش افراد کارشناس درزمینۀ موضوع‏های خاص برای مراحل مختلف تاریخ شفاهی؛ زیرا هنگامی که آموزش‌‌ها به‌‌صورت تخصصی دربارۀ بخش‌‌های مختلف تاریخ شفاهی باشد، این آموزش‌‌ها حرفه‌‌ای‌‌تر و کامل‌‌تر خواهد بود؛ 4. توجه بیشتر به کیفیت نسبت به کمیت؛ چون اصولی‌‌بودن آموزش‌‌های ارائه‌‌شده توسط کارشناسان این حوزه خود سبب کیفی‌‌ترشدن فعالیت‌‌های این حوزه می‌‌شود؛ 5. اجازه‌‌دادن به بخش‏های خصوصی برای واردشدن به حیطۀ تاریخ شفاهی. به‌‌دلیل هزینه‌‌بربودن حوزۀ تاریخ شفاهی، تأمین هزینه و بودجۀ آن برای بعضی از مؤسسات سخت است؛ به همین دلیل بخش‌‌های خصوصی با پرداخت هزینۀ پروژه‌‌های تاریخ شفاهی از مشکلات آن می‌‌کاهند.

[1]. Sangster, H.J

[2] . Landeta. J.

مراجع

- احمدی، فاطمه؛ رضایی شریف‌‌آبادی، سعید (1396). مطالعۀ تطبیقی تاریخ شفاهی جنگ در آرشیوهای جنگ ایران و جهان ازمنظر فرآیند تولید، آسیب‌‌شناسی تولید تاریخ شفاهی - جنگ در ایران و ارائۀ الگوی پیشنهادی. دوفصلنامۀ تاریخ شفاهی، 1 (5): 74-44.

- ایمانى، نفیسه (1386). ماهیت مصاحبه در روش تاریخ شفاهى و ارتباط آن با انسان‌‌شناسى. http://anthropology.ir/node/2059، بازیابی 15 دی 1393.

- آذری خاکستری، غلامرضا (۱۳۸۵). مسائل اساسی در تاریخ شفاهی ایران (با رویکرد به پژوهش‌‌های منتشرشده و طرح تاریخ شفاهی شهریور 1320 مشهد)، نخستین همایش تاریخ شفاهی ایران، تهران، سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، https://www.civilica.com/Paper-ORALHISTORY01-ORALHISTORY01_010.html، بازیابی در 15 تیر 1398.

- ابوالحسنی ترقی، مهدی (1392). برخی از چالش‌‌های آموزش در تاریخ شفاهی ایران. هفته‌‌نامۀ تاریخ شفاهی، 118.

تفرشی، مجید (1397). خطرات خاطرات مروری بر چالش‌‌ها و فرصت‌‌های تاریخ شفاهی. دوفصلنامۀ تاریخ شفاهی، 4 (1): 109-98.

- توکلی، فائزه (1389). رویکردها و روش‌‌شناسی تاریخ شفاهی در پژوهش‏های تاریخی. هفته‌‌نامۀ تاریخ شفاهی، 13. http://www.oral-history.ir/show.php?page=post&id=1160، بازیابی‌‌شده در مرداد 1397.

- حسن‌‌آبادی، ابوالفضل (1385).تاریخ شفاهی در ایران. مشهد: انتشارات سازمان کتابخانه‏ها و موزه‏ها و مرکز اسناد قدس رضوی، 74.

- خسروی، سمیرا؛ تاج‌‌آبادی، رضا؛ امیریان، عاطفه (1386). اهمیت تاریخ شفاهی در مطالعات تاریخی و جایگاه آن در تاریخ‌‌نگاری ایران. تاریخ شفاهی دفاع مقدس، مجموعه مقاله‌‌های همایش ملی تاریخ شفاهی با محوریت دفاع مقدس. تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران.

- رحماندوست، مجتبی (1386). تاریخ شفاهی؛ ضرورت، منابع، بایدها و نبایدها. مجموعه مقالات چهارمین نشست تخصصی مصاحبه در تاریخ شفاهی، تهران: شرکت انتشارات سورۀ مهر.

- رحیمی کرمی، زهرا (1386). تاریخ شفاهی: محاسن و معایب. تاریخ شفاهی دفاع مقدس، مجموعه مقاله‌‌های همایش ملی تاریخ شفاهی با محوریت دفاع مقدس. تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران.

- رسولی پور، مرتضی (1378). مروری بر تاریخنگاری معاصر و لزوم توجه به تاریخ شفاهی. فصلنامۀ تاریخ معاصر ایران، 12 (45): 99-78.

- سمیعی، شکوه‌‌السادات (1386). بایدها و نبایدهای مصاحبه با بانوان. مجموعه مقالات چهارمین نشست تخصصی مصاحبه در تاریخ شفاهی، تهران: شرکت انتشارات سورۀ مهر.

- صالحی، پیمانه (1396). تاریخ شفاهی سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران؛ ویژگی‌‌ها و ضرورت‌‌ها. تاریخشفاهی،دوفصلنامه، 3 (2): 341-326.

- کمری، علیرضا (1394). پرسمان یاد (گفتارهایی در باب خاطره‌‌نگاری و خاطره‌‌نویسی جنگ و جبهه و دفاع مقدس). تهران: صریر.

- نیک نفس، شقیقه (1385). شیوه‌‌نامۀ ‏تاریخ شفاهی. فصلنامۀ گنجینۀ اسناد، 64 (4): 43-22.

- هاشمی، میترا (1395). تأملی در امکان و فایدۀ تاریخ شفاهی در تاریخ معماری ایران. تاریخشفاهی،دوفصلنامه. 2 (4): 79-60.

- یاحسینی، سید قاسم (1386). آسیب‌‌شناسی مصاحبه در تاریخ شفاهی ایران. مجموعه مقالات چهارمین نشست تخصصی مصاحبه در تاریخ شفاهی، تهران: شرکت انتشارات سورۀ مهر.

- یراقی اصفهانی، سعیده؛ شهرام نیا، امیرمسعود (1387) گزارش تجربۀ ‏طرح تاریخ شفاهی (در سازمان اسناد و کتابخانۀ ‏ملی ایران). فصلنامۀ ‏گنجینۀ اسناد، 69 (1): 46-34.

- یوسفی، سکینه؛ فروهر، رقیه (1386). آسیب‌‌شناسی به‌‌کارگیری تاریخ شفاهی در تحقیقات دانشگاهی. تاریخ شفاهی دفاع مقدس، مجموعه مقاله‌‌های همایش ملی تاریخ شفاهی با محوریت دفاع مقدس. تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران.

- Landeta, J. Current (2006). validity of the Delphi mwthod in social science. Technological Forecasting and Social change, 73 (5), 82-467.

- Sangster, H. J. (1998). Telling our stories: Feminist debates and the use of oral history, in the oral history reader. London: Routledge, 88-100.

آسیب‌‌شناسی تولید محتوا با رویکرد تاریخ شفاهی: مطالعۀ دلفی

Pathology of content production with an oral history approach

اصل مقاله

مراجع

دوره 13، شماره 1
خرداد 1400
صفحه 13-22

فایل ها

سابقه مقاله

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار

Pathology of content production with an oral history approach

دوره 13، شماره 1خرداد 1400صفحه 13-22

دوره 13، شماره 1
خرداد 1400
صفحه 13-22