بیان مسئله

با اینکه تاریخ شفاهی، علمی نوپدید در ایران است و هنوز در بسیاری از قلمروهای مطالعاتی فرهنگی، سیاسی و اجتماعی به کاربرد آن توجهی نشده است، به نظر می‌رسد تاریخ‏نگاری و پژوهش در موضوع جنگ و پیامدهای ناشی از آن همسویی و همخوانی نزدیکی با این شیوه نشان داده است و به این ترتیب بسیاری از ابعاد و جنبه‌های نکاویده جنگ به مدد آن بررسیده خواهد شد.

کوشش‌های صورت‌گرفته در سالیان اخیر از سوی سازمان‌ها و ادارات دولتی در این زمینه، به تولید آثار و دستاوردهای شایان توجهی منجر شده‌اند که محور بیشتر آنها توجه به «شرح و وصف» رویدادها و رخدادها و گاه نگرش‏هاست که از روایات و خاطرات فردی یا جمعی گرد‏آوری شده است؛ همچون کتاب‏هایی که برهه‏های تاریخی انقلاب و جنگ یا زندگی‏نامه اشخاص را بازگو کرده‏اند و به جای روایت خطی با صرف بهره‌مندی از پرسش و پاسخ، آن را در رسته پژوهش‌های تاریخ شفاهی تدوین و چاپ کرده‏اند؛ بی‌آنکه «چیستی یا چگونگی آن رویدادها یا نقش افراد» در بستر فرهنگی و اجتماعی مخصوص و منحصربه‌فرد خود به روایت درآمده باشد. در‏ صورتی ‏که براساس شیوه تاریخ شفاهی با گزینش «موضوعی که برآمده از پرسش و مسئله‏»، می‏توان با رویکرد علمی و استفاده از «روایات فردی و خاطرات خصوصی افراد دربارۀ یک رویداد» به‌مثابه «داده‏های پژوهش» درباره آن رویداد نوشت و از آن سخن گفت. بررسی این آثار، ضرورت به‏کارگیری شیوه علمی و روشمند پژوهش تاریخ شفاهی را بیش از پیش ایجاب می‌کند تا مرز میان تاریخ شفاهی با خاطره شفاهی و خاطره‏نگاری آشکار شود؛ به ‏طوری ‏که روایات پیوستار شکل‏گیری یا تأثیر و تأثر رویدادها را نشان دهند.

پیشینه و روش تحقیق

با توجه به آغاز تاریخ شفاهی در قرن بیستم، تاکنون مقالات و کتاب‌های بسیاری درباره معرفی روش و شیوه پژوهش تاریخ شفاهی انتشار یافته و در ایران نیز به‏طور رسمی از سال 1372 (نیک‌نفس، 1383: 4 و 5) مطالبی دربارۀ شیوه پژوهشی تاریخ شفاهی و نیز آثاری بدین شیوه تولید و منتشر شده است. همچنین، مقالاتی مرتبط با راهنما یا شیوه‌نامه‌های تاریخ شفاهی با تمرکز بر مصاحبه، آموزش فنون و نحوۀ انجام آن نگاشته شده است و کمتر، از ضرورت «موضوع‌محوری و بیان مسئله» به‏عنوان یکی از مراحل اصلی این شیوه پژوهشی در تاریخ شفاهی سخن گفته‌اند؛ به مفهومی که به ایدۀ چالشگری و به مضامین جدید در تاریخ شفاهی بینجامد. توکلی در «رویکردها و روش‏شناسی تاریخ شفاهی در پژوهش‏های تاریخی» (1387) مبانی و رویکردهای تاریخ شفاهی و کارکردهای اساسی آن را برشمرده و روش کیفی را در روش‏شناسی تاریخ شفاهی مطرح کرده است. همچنین، صفری در مقاله «روش پژوهش در تاریخ شفاهی» (1399) به ضرورت تدوین طرح تاریخ شفاهی همچون پورپزال دانشگاهی به‏عنوان یکی از الزامات مهم تاریخ شفاهی و حتی پایه‌‌ای‌‌ترین و مبنایی‌ترین آن اشاره کرده و علاقه‏مندی به موضوع، فراهم‌بودن امکان پژوهش در آن و تناسب موضوع با مهارت‏های پژوهشی محقق را به‏عنوان مهم‏ترین نکات در انتخاب موضوع و همچنین، توجه به نکاتی چون توضیح دقیق مسئله علمی، توجه به اهمیت پرسش‏های «توصیفی و تحلیلی/علی و دلی» را در بیان مسئله پژوهش برشمرده است؛ اما در پژوهش‏های تاریخ شفاهی جنگ مرادی و رجب‏پور در «اهمّیت و مؤلفه‌های تاریخ‏نگاری شفاهی دفاع مقدس» (1397) به‏طور مختصر از موضوع‏یابی به‏عنوان یکی از مؤلفه‌های تاریخ‏نگاری شفاهی یاد کرده‌اند که اگر مسئله موضوع‏یابی و روش‌شناسی معارف دفاع مقدّس و جنگ درست و علمی انتخاب و تدوین شوند، قادر خواهیم بود با نوآوری در موضوعات، مسیر پژوهش‌های خود را به شکلی منسجم و پیوسته و علمی دنبال کنیم و از آفت شتاب‏زدگی، پراکندگی و تکراری‌بودن دور بمانیم.

در این مقاله به روش توصیفی و کتابخانه‌ای، رعایت اصل «موضوع‌محوری و مسئله‌پژوهی» به‏عنوان یکی از ارکان تاریخ شفاهی بیان و بررسیده می‌شود.

موضوع‌محوری و مسئله‌پژوهشی

طبق تعریف آمده در دانشنامه کمبریج، تاریخ شفاهی «اطلاعات مربوط به یک رویداد تاریخی یا دوره‌ای است که افرادی که آن را تجربه کرده‌اند، به شما می‌گویند»[1] و نیز تعریف آن در کتابخانه دانشگاهی «تاریخ شفاهی روشی برای انجام تحقیقات تاریخی ازطریق مصاحبه‌های ضبط‌شده بین یک راوی با تجربه شخصی از رویدادهای مهم تاریخی و یک مصاحبه‌کنندۀ آگاه با هدف افزودن به پرونده تاریخی است»[2]. همین نکته، مرز میان تاریخ شفاهی و خاطره‏نگاری است. «تاریخ شفاهی درواقع گفت‏وگویی قاعده‌مند و آگاهانه بین دو نفر درباره ابعادی از وقایع گذشته است که ازنظر هر دوی آنها دارای اهمیت تاریخی است و برای تبدیل به سند و ماندگاری آن ضبط و ثبت می‌شود» (شوپس، 2019: 2) که در آن «رویداد یا مسئله‌ای خاص» به‏عنوان موضوع‏محوری پژوهش جای می‌گیرد؛ ولی خاطره با محوریت «شخص» و فرد درگیر حادثه، گفته یا نگاشته می‌شود. نکته‌ای که به نظر می‌رسد در برخی پژوهش‏های تاریخ شفاهی مربوط به «جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران» در کشورمان کمتر به آن توجه شده و تاریخ شفاهی را در حد ثبت خاطرات یا ثبت روایت‏های مختلف از رویدادها تقلیل داده است؛ در‏ صورتی ‏که «تاریخ شفاهی زیرمجموعه علم تاریخ محسوب می‌‌شود و اساس تدوین طرح آن نیز همچون طرح پژوهش تاریخی در نظر گرفته شده‌‌ و مبتنی بر اصول و قواعد پژوهشی است» (صفری، 1399: بش). یافته‌ها و پژوهش‏هایی این‌چنین «در حوزه‌هایی از تاریخ که شواهد و مدارک مستند اندک است یا با تمایلات و گرایش‌های یک‌جانبه نوشته شده است، می‌تواند به بسط و گسترش دانش تاریخی کمک کند» (سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس، 1396: 18).

در فرایند پژوهش تاریخ شفاهی جنگ، در کنار اسناد و مدارکی به‌عنوان داده در شکل‌های مختلف فیلم، عکس، صوت، نامه‏ها، متون چاپی و دست‏نویس، می‌توان از خاطرات و روایات هم نام برد. به ‏این ‏ترتیب، «خاطرات» یکی از انواع اسناد و مدارکی هستند که در فرایند پژوهش‌های تاریخ شفاهی به تکمیل طرح کمک می‌کنند.

بیان تفاوت خاطره و تاریخ شفاهی، هدف اصلی این جستار نیست و پیش از این در ‏این‏ باره به تفصیل سخن گفته‌اند. موضوع اصلی این مقاله، گفت‌و‌گو درباره اجرای دقیق تاریخ شفاهی (با تأکید بر تاریخ شفاهی دفاع مقدس) به‏عنوان یک شیوۀ پژوهشی است و در نظر نگارنده، گامی‌هایی که به‌تازگی برخی سازمان‌ها و ادارات در زمینه تاریخ شفاهی جنگ برداشته‌اند، با شیوه علمی آن فاصله دارد و این آثار تولیدی را می‌توان در حوزه خاطره‏نگاری ثبت ‏و‏ ضبط کرد یا به‏عنوان مواد و داده‌هایی در نظر گرفت که بعدها پژوهشگران در نگارش موضوعات تاریخ شفاهی از آن استفاده کنند. برخی از این آثار منتشرشده، فاقد معیارهای علمی تاریخ شفاهی بوده‌اند و بیشتر با تأکید بر مصاحبه که یکی از ابزارهای این شیوه پژوهشی است، در قالب و شکل تاریخ شفاهی عرضه شده‌اند.

گذر از سه دهه و اندی از دوره جنگ، با تمام کوشش‌هایی که در ابعاد گوناگون این پدیده اجتماعی از برگزاری جشنواره‌های فرهنگی ‏و‏ هنری، تولیدات سینمایی، مراسم یادبود، ساخت موزه‌ها و دیگر امور تبلیغاتی با ایدئولوژی «دفاع مقدس» صورت گرفته است، جای خالی پژوهش‌های علمی مبتنی بر رویکردهای فرهنگی، اجتماعی، روان‌شناختی، جامعه‏شناختی جنگ را بیش از پیش معلوم می‌دارد. بیم از دست دادن شاهدان عینی و زوال حافظه‌ها و یادها از سویی و بیم تغییر نسل و تطور زمان از سوی دیگر این امر را ضروری می‌نماید. در این میان، شاهد توجه اشخاص حقیقی و حقوقی در ایجاد موج و حرکت فرهنگی ثبت خاطرات و زندگی‌نامه شهدا، جانبازان و فرماندهان و نگارش رمان و مجموعه داستان‌های کوتاه مرتبط بوده‌ایم؛ حرکتی جدی که در کانون دغدغه‏مندی‏های ملی شکل گرفته است که هرچند در جای خود بس بایسته و ارزشمند است، بسنده نیست؛ زیرا «تجربه جنگی اصلی، تنها تجربۀ تعیین‏کننده نیست و مصاحبه‌هایی که بر تجربیات رزمی متمرکزند، مفهوم بسیار محدودی از جنگ را منعکس می‌کنند؛ یادآوری جنگ اغلب یک تجربه جمعی است و تاریخ شفاهی با زمینه‏سازی تجربه فردی در روایت جنگ، بافتی به آن روایت‏های جمعی می‌افزاید» (Megan Hutching, 2010).

روی سخن این مقاله با کوشش‌هایی است که در چند سال اخیر با نام «تاریخ شفاهی» جنگ تولید شده است؛ ولی از اصول خاطره‏نویسی پا فراتر نگذاشته‌ و به فرض آشنایی با تاریخ شفاهی در مرحله مصاحبه، متوقف شده‌اند یا از تعریف و شیوه پژوهشی تاریخ شفاهی برداشت دیگری دارند. این گروه تولیدات اگرچه با‏ عنوان تاریخ شفاهی راهی بازار شده‌اند، پیش ‏از‏ آنکه تاریخ شفاهی باشند، در رسته خاطره‌نگاری و زندگی‌نامه‌نویسی قرار دارند و بی‌تردید از آسیب‌هایی مصلحت‌اندیشی، سکوت عمدی و خودسانسوری‌ها خالی نیستند و به‏طور ‏کامل در خدمت کارکردهای تاریخ شفاهی قرار نمی‌گیرد؛ چه اینکه افراد در بازگویی روایات و خاطرات خود دخالت فعال دارند؛ از ‏این‏ رو، داشتن موضوع سبب می‏شود پرسش‏های پژوهش چیستی، چگونگی یا چرایی‏ها را واکاوی کنند و اطلاعات به‏طور هدفمند در جهت پاسخ به مسئله پژوهش سازماندهی شوند. هدف خاطره‌نگاری‏ها در مرتبه نخست، ثبت و ماندگاری رویدادها در تاریخ و دیگر آشنایی و افزایش درک و آگاهی مردم از پیشامدهاست؛ اما قلمرو مفهومی تاریخ شفاهی که مدنظر این جُستار است، همان قلمرو ارزیابی، سنجش و مقایسه گفته‌ها، شنیده‌ها با مدارک و مستندات دیگر است که همین اصل، اعتمادپذیری به یافته‌های پژوهشگر را امکان‏پذیر می‌کند و در اثنای آن می‏توان به مضامینی بس مهم و ارزشمند دست یافت. «تاریخ‏نگار شفاهی در نگاه کاربردی مورخان با حضور مؤثر در متن کار، میان رخدادهای موضوع، بررسی و بین آنها روابط علّی و معلولی برقرار می‌کند و روایت‏های مختلف را چنان به هم پیوند می‌دهد که گویی در یکدیگر تنیده شده‌اند. همچنین، تاریخ‏نگار شفاهی خلأها را با تحلیل‌ها، تفسیرها و تبیین‏های خود پر می‌کند تا مجموعه‏ای منسجم، منطقی و فهم‏پذیر پدیدآید و بخشی از تاریخ روشن شود» (ملایی توانی، ۱۳۸۹: ۱۳۶).

با اتکا به نمونه آثار تولیدشده، در حال حاضر تاریخچه زندگی، خاطره‏نگاری و زندگی‌نامه‌های خود‏نوشت و دیگر‏نوشت که از شرح کودکی و دوران انقلاب شروع شده‌اند و به برهه جنگ و پس از آن ختم می‌شوند، مهم‌ترین محور و عرصه تاریخ شفاهی جنگ در ایران‌اند. برخی از این تلاش‌ها بدون طرح پژوهشی و مبتنی بر انگاشت‌های فردی از تاریخ شفاهی انجام شده‌اند و در ضبط و ثبت خاطرات فعالان انقلابی و افراد برجسته در بازه زمانی دهه ‌40 و 50 و به‏ویژه ثبت و انتشار خاطرات فرماندهان، جانبازان و رزم‏آوران دهه 60 کوشش‌های بسیاری صورت گرفته و دستاوردها به صورت کتاب «تاریخ شفاهی» چاپ شده‌اند. از آنجا که تمام این آثار بر محور «فرد» و «مرور زندگی شخصی» آنها استوارند، در ژانر خاطره‌‏نگاری جای می‌گیرند و نسبت به تاریخ شفاهی به‌منزله آرشیو و منابع پژوهشی قلمداد می‌شوند و برای اینکه به تاریخ شفاهی تبدیل شوند، باید در چارچوب شیوه پژوهشی آن قرار گیرند که نخستین اصل آن «موضوع‌محوری و مسئله‌گزینی» است.

زمینه پژوهشی جنگ و دفاع مقدس، میدان گسترده‏ای است که موضوع‏های گوناگونی در آن قابل پژوهش‌اند. «بی‏تردید مهم‏ترین و اصلی‏ترین کار پژوهشگر، انتخاب یک موضوع و توجه به معیارها و ملاک‌هایی است که در ارتباط با آن موضوع باید در نظر داشته باشد» (منادی و همکاران، 1393: 21). «موضوع‌محوری» و «داشتن نقطۀ کانونی» که شناساننده یک تجربه اجتماعی خاص است، نخستین گام علمی به‏سوی تاریخ شفاهی است. انتخاب درست و آگاهانه موضوع، پایه و پیش‌نیاز یک تحقیق نتیجه‏بخش است و شاکله نخستین آن در پی چرایی آغازین و درنگ ذهنی در فراروند کاوش و مطالعه شکل می‌گیرد و مانند هر پژوهشی نیاز به بیان مسئله دارد. «پرسش‌های آغازین نه‌تنها به موضوع ختم می‌شوند، پرسش اصلی پژوهش و بیان مسئله نیز محسوب می‌شوند» (منادی؛ 1394: 27). به ‏بیان ‏دیگر، یافتن یک موضوع پژوهشی مطلوب و نتیجه‌مند اغلب کاری دشوار است و نیازمند ‌مطالعه، آگاهی و چیرگی کافی پژوهشگر بر حوزه یا زمینه مطالعاتی است؛ یعنی پژوهشگر از آن اطلاعات قبلی داشته و از نقاط قوت‏و‏ضعف آن آگاه باشد و این‏گونه است که در ذهن او پرسش ایجاد می‌شود؛ از این رو، حُسْنُ السُؤالِ را نِصْفُ الْعِلْمِ دانسته‌اند.

نکته بعد، تعیین محدوده موضوع است. موضوعات نتیجه‏بخش باید دامنه محدود و مشخصی داشته باشند؛ به ‏طوری‏ که نه بسیار جزئی و نه پردامنه و وسیع باشند. موضوعات جزئی و پیش‌پاافتاده سبب بی‌اعتباری و موضوعات کلی و پر دامنه سبب سطحی و کم‌عمق شدن تحقیق می‌شوند.

«موضوع پژوهش به سه روش سفارشی، مونتاژ (سر هم کردن) و دل‌مشغولی انتخاب می‌شود. روش سوم که برخاسته از تفکر و روحیۀ پرسشگرانه محقق است، به مراتب بهتر از روش‌های دیگر است و موجب اشراف و تسلط کامل وی بدان خواهد شد و نتیجۀ پژوهش هم می‌تواند گره‏گشای مشکلی از مشکلات جامعه باشد» (منادی و همکاران، 1394: 22). به بیان دیگر، داشتن دغدغه و مسئله، یکی از ضرورت‌های انتخاب موضوع و «رکن اصلی هر پژوهش علمی به‌شمار می‌رود و اهمیت هر تحقیق تا اندازه‌ای به نوع مسئله تحقیق و حل آن با استفاده از پژوهش روشمند وابسته است» (رضی، 1399: 29). گاهی مسئله پژوهش برخاسته از فقدان، کمبود، موانع یا نیازهای فرهنگی، اجتماعی و ... در جامعه است. «موضوع انتخابی می‌باید از سر دغدغه برخاسته باشد و در راستای طرح یا پاسخ‌گویی به یکی از نیازها و مشکلات پژوهشی یا فراتر از آن نیازهای ساختاری جامعه بررسی شود. می‌توان این مهم‌ترین ویژگی موضوع را با آنچه از آن با عنوان مسئله‏دار بودن موضوع می‏نامند، یکی دانست. مسئله‏دار بودن موضوع تحقیق، مهم‌ترین نکته‌ای است که به محقق تاریخ کمک می‌کند هم گذشته را زنده و با افق گفتمانی زمان حال ببیند و هم قادر باشد با درک بین‌رشته‌ای به گذشته بپردازد و دغدغه‌های مدنظر خویش را کارآمدتر بررسی کند» (رضوی، 1388: 2). گرچه مسئله تعدادی سؤال را در بر می‌گیرد، چیزی فراتر از یک یا چند سؤال است (مرتون، 1959: 18)؛ زیرا معنایِ واژه «مسئله» و واژۀ «سؤال» یکی نیست. مسئله از اشراف، شناخت و آگاهی نسبت به یک موضوع ایجاد می‏شود و به مشکلات و معضلاتی دلالت دارد که به دلائل مختلف برای محقق حائز اهمیت می‏شوند و سؤالاتی دربارۀ آنها پرسیده می‌شود. افزون ‏بر‏ این، مسئله چیزی فراتر از «موضوعِ انتخاب‌شده برای یک تز» است و به مجموعه‏ای از فعالیت‏های علمی یک دانشمند اشاره دارد که در طول زمان حولِ امور خاصی سامان یافته باشد (زیمن، 1987: 18؛ به نقل از میره بیگی، 1395: 127).

انتخاب موضوع پژوهش، برخلاف خاطره‏نگاری و روایات شفاهی، هدفمندی و مستند‏سازی را در پی دارد. به دنبال انتخاب موضوع و طرح سؤال در ذهن پژوهشگر، چشم‏انداز و هدف تحقیق نیز تعریف می‌شود. به عبارتی، گزینش علمی موضوع، جهت‏گیری هدف تحقیق را نشان می‌دهد. اگر هدف، بدون جهت‏گیری و فقط بیان یک واقعیت باشد، فاقد ارزش پژوهشی است و پاسخگوی انتظارات و مقاصد طرح نخواهد بود. «اکتشاف، توصیف، تبیین، فهم، پیش‏بینی، تغییر، ارزشیابی و برآورد تأثیر» ازجمله اهداف هر پژوهش علمی به‏شمار می‌روند (بلیکی به نقل از رضی، 1399: 12).

اگر تاریخ شفاهی دفاع مقدس از انحصار خط‏مقدم و جبهه‌های نبرد درآورده شود، هرچند هنوز در آن زمینه نیز به قدر کفایت موضوع‏گزینی و تاریخ‏نگاری نشده و رویدادها و دقایق بسیاری از آن قلمرو برای کاوش و پژوهش باقی مانده است و همچنین، اگر دستاوردهای خاطره‏نگاری و زندگی‌نامه‌های سالیان اخیر به‏عنوان داده‌های پژوهیدنی تاریخ شفاهی از نظر گذرانیده شوند، افزون بر اینها، طیفی از تجربه‌های شنیدنی و پژوهیدنی مرتبط با جنگ را می‌توان در خاطرات بازگوشده ‏و ‏نشدۀ اقشار خاموش جامعه جست‌و‌جو کرد که نمایی جدید برای مطالعات تاریخ شفاهی به‏شمار می‏رود؛ به‏طور ‏مثال، موضوع «جنگ‏زدگان مهاجر، مسائل فرهنگی و همبستگی اجتماعی، مسائل شهرهای مهاجرپذیر، تغییر بافت شهروندی و شهرنشینی پساجنگ، تأثیر و تأثرات مذهبی و فرهنگی» یا موضوع «میزبانی روستاها و مدارس روستاها در برابر پناهجویان شهری»، «مسائل شاغلان و فعالان اجتماعی؛ آموزگاران و دانش‏آموزان، پرستاران، پزشکان و ...»، «مسائل شهرهای مرزی»، «تبیین مسائل جنگ و رویکردهای تدافعی در جبهه‌های جنوب، شمال غرب و غرب» که هر یک تجربه‏های ناگفته و جدیدی از دوران جنگ دارند و نیز خاطرات کارمندان و مدیران برخی کارخانه‌‌ها، ادارات و صنایع دفاعی که تجربه نزدیک‌تر و دیگری از جنگ درک کرده‌اند، دریچه‌های نوینی از ابعاد اجتماعی، فرهنگی و روان‌شناسی جنگ‏پژوهی را در افق دید محققان قرار می‌دهند.

از معیارها و شرایط انتخاب موضوع می‌توان به قابل پژوهش بودن، «عملی و شدنی بودن، بدیهی‌نبودن، قابلیت حل‌کردن مسئله و مشکل» (منادی و همکاران، 1394: 25)، قابلیت تطبیق با علوم روز جامعه، داشتن تازگی، علمی و طرح‌شدنی بودن در محافل دانشگاهی اشاره کرد.

در گام‏های بعدی، پژوهشگر تاریخ شفاهی جنگ با تمرکز بر موضوع کانونی و رویدادی - که از اهمیت تاریخی برخوردار است - به طرح پرسش‌هایی برای مصاحبه با شاهدان می‌اندیشد که ابعاد و زوایای نکاویده موضوع مدنظر را بر او آشکار کند. او سررشته تحقیقات خود را از مدارک و اسناد موجود، آغاز و در این باره فرضیه‌هایی را در ذهن خود آماده کرده است و بر همین اساس، پرسش‌هایی را طرح می‌کند که چارچوب فکری مصاحبه را شکل می‌دهد و جهت آن را مشخص و با جست‌و‌جو در میان خاطره‏نگاشت‌ها و مصاحبه با شاهدان عینی، آن را تکمیل می‏کند. درواقع گام سوم پژوهش از اینجا آغاز می‏شود. «مصاحبه‌های تاریخ شفاهی تجربیات نادیده‏ گرفته شده از مردم عادی گرفتار در‏ جنگ و نیز طیف وسیعی از واکنش‌هایی برانگیخته از جنبه‌های مختلف جنگ را روشن می‌کند» ([3]MeganHutching, 2010)؛ بنابراین، زمانی که قرار است در فرایند مصاحبه، افراد هر آنچه می‌دانند بگویند تا همه خاطرات آنان قبل از فنا و فراموشی ثبت و نگه‌داری شود، این اقدام، در عین ارزشمندی تاریخ شفاهی، به معنای علمی آن نیست؛ بلکه خاطره‏نگاری و گردآوری داده‌های اولیه‌ برای تولید تاریخ شفاهی است. اینکه مصاحبه‌کننده با چه هدفی و برای تکمیل مستندات و مدارک چه موضوع و رویدادی، تصمیم به گردآوری خاطرات و سخنان افراد خاصی گرفته است، لازمه این شیوۀ پژوهشی است.

طرح پرسش برای گفت‌و‌گو، بدون پیش‏آگاهی، شناخت قبلی یا مطالعه کافی درباره موضوع امکان‏پذیر نیست و پرسش‏ها به این سبب طرح می‌شوند که شکاف‏ها، کاستی‏ها، تداخل‏ها و تعارض‌ها را برطرف کنند؛ از ‏این‏ رو، مصاحبه فعال و دیالکتیک، اصلی‌ترین ابزار پژوهشی در تاریخ شفاهی است. پژوهشگر، آن قسمت از خاطرات انباشته‌شده در حافظه فردی مصاحبه‌شوندگان را گزینش می‌کند که متناسب با مسئله پژوهش خود می‏یابد. «مصاحبه‌ها همچنین غالباً تمرینی برای احیای تاریخی‌اند، تلاش‌هایی برای تلنگرزدن به حافظۀ جمعی و تجدید حیات یک موضوع یا واقعه، دقیقاً در برهه‌ای که در حال محوشدن از ذهن مردم است» (شوپس، 2019: 11). درواقع در تاریخ شفاهی، تاریخ اولویت دارد و در خاطره‏نگاری افراد و زمانی که خاطره در خدمت تاریخ شفاهی قرار گیرد، کارکرد شخصی آن تغییر می‏کند و جنبه اجتماعی می‌یابد و رابطه افراد با وقایع مهم اجتماعی، کشف، ابهام‌ها و دوگانگی‌ها رفع و فهم و تفسیر تازه‌ای از یک جریان دریافت می‌شود. در این میان، مصاحبه‏کننده با تکیه بر همان موضوع کانونی و نگرش مسئله‏یابی، ابتدا به دنبال یافتن شواهد و مدارکی است که در اسناد اولیه و یافته‌های قبلی دیده نشده است. همچنین، او سخنان خاطره‏گو را با مدارک و مستندات دیگر می‌سنجد تا تناقضات و تداخل خاطرات، اشتباه در تاریخ و زمان رویدادها، به خود نسبت دادن حوادث، تقدس‏مآبی، تحریف و دستکاری را برطرف کند؛ آسیب‌هایی که جزئی از ماهیت خاطره‏نگاری و خاطره شفاهی هستند و در روند شیوۀ علمی تاریخ شفاهی برطرف می‌شوند.

براساس مطالب پیش‏گفته، پژوهش‏های تاریخ شفاهی دفاع مقدس در پی پاسخ به «چیستی»، «چگونگی» و «چرایی» دربارۀ یک شخص، مکان، برهه یا بازۀ زمانی معین، یک نبرد یا عملیات، یک رویداد و حتی یک تصمیم یا یک نتیجه و ... است که در «موضوع یا مسئله» پژوهش عینیت می‏یابد نه در بازگویی و بازسازی صرف آن‏ واقعیات. به بیان دیگر، هدف تاریخ شفاهیِ جنگ، دست‏یابی صرف به اطلاعات و منابع نیست؛ بلکه به دنبال چالش‌گری مفروضات و تفسیر و تحلیل‏های جدید است. در فرایند تحقیق با ابزارهایی همچون مشاهده، مطالعه و مصاحبه می‏توان به انبوهی از اسناد، داده‏ها، روایت‏ها و روابط بیناذهنی مختلف دست یافت و سپس با بررسی شبکه روابط علی‏و‏معلولی و رویکرد سنجش و مقایسه، آنچه به مسئلۀ پژوهشی پاسخ می‏دهد را به خدمت گرفت. به‌واقع با تعیین سوژه‏های پژوهیدنی (موضوع و مسئله‌محور) در تاریخ شفاهی می‏توان در سطح جامعه به خدمات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی دست یافت و حتی در جایی محتوا و هدف تاریخ را دگرگون کرد.

نتیجه‌گیری

با توجه به اینکه پدیدۀ جنگ بر تمام ابعاد و شئون زندگی فردی و اجتماعی مردم تأثیر گذاشته است و برخی آثار آن هنوز ادامه دارد، تعیین موضوعات محوری و مسئله‌یابی برای پژوهش‌های تاریخ شفاهی ضروری به نظر می‌رسد. بررسی جنبه‌های جامعه‌شناختی و روان‌شناسی اجتماعی جنگ همچنان در پس پرده است و هنوز به بررسی جنگ از نظرگاه‌های علمی توجهی نشده است. گویی اقشار ساکت و آسیب‏دیده از جنگ، زنان، کودکان، سالخوردگان، دانش‌آموزان، آموزگاران، پزشکان، امدادگران، شاغلان در کارخانه‌ها و ادارات، شهرها، روستاها، موضوعاتی چون بمباران‌ها، بناهای تاریخی، جنگ و مدارس، جنگ و آموزش‏و‏پرورش، جنگ و دانشگاه، جنگ و مساجد و ... مسائل اجتماعی پنهان بعد از آن و صدها موضوع دیگر با رویکردهای گوناگون تحقیقاتی، آن‌طور که باید، در جلوی چشم پژوهشگران قرار نگرفته است. به نظر می‌رسد جدا از علاقه‏مندی شخصی و خلاقیت پژوهشگران، تعیین اهداف، اولویت‏بندی و تصمیم‏سازی برای شناسایی موضوعات قابل پژوهش در حوزه تاریخ شفاهی، ضروری و از وظایف سازمان‌های متولی است. پراکندگی کوشش‌های تحقیقاتی در زمینه جنگ از سوی اشخاص حقیقی و نهادهایی دولتی به‏طور‏ ایجابی، هم‌زمان و با شیوه‌های متفاوت، فاصله‌داشتن آثار تولیدی با استانداردهای نگارشی و پژوهشی، نبود نظارت، ارزیابی و سنجش آثار و هدررفت سرمایه به‏واسطه تولید و انتشار آثار نازل و سرانجام، نبود یک مرکز واحد برای ساماندهی تمامی اقدامات علمی و تحقیقاتی در زمینه تاریخ شفاهی جنگ ازجمله مشکلات پیش روست.

[1] ww.dictionary.cambridge.org/dictionary/british/oral-history

[2] https://guides.library.ucsc.edu/oralhist ( What is Oral History?)

[3] . مگان هاچینگ، مورخ شفاهی مستقل در اوکلند نیوزلند است. او تعدادی کتاب ازجمله: مجموعه‏ای شش جلدی دربارۀ نیوزلندی‏ها در جنگ جهانی دوم با استفاده از مصاحبه‏های تاریخ شفاهی منتشر کرده است.