Document Type : Original Article
Author
Master and lecturer at Imam Ali University (PBUH), Tehran, Iran
Abstract
Keywords
مقدمه
هشت سال دفاع مقدس تجربه متفاوت و سرشار از موقعیت‌های مختلف است که در تاریخ معاصر ایران وجود دارد. دفاع مقدس و مسائل مربوط به آن در تمامی ابعاد زندگی مردم در آن زمان تأثیر گذاشت و مردم نوع جدیدی از زندگی را تجربه کردند و با فراز و نشیب‌های بسیاری روبه‌رو بودند. طبیعی است وقتی کشوری درگیر جنگی طولانی می‌شود، در جامعه، سیاست، فرهنگ و اقتصاد آن تأثیر می‌گذارد؛ بنابراین، همه این موضوعات و نوع عملکرد اقشار مختلف مردم، مسئولان و تصمیم‌گیرندگان امور، دستمایه پژوهش و تحقیق است. نوع نگاه جامعه و مسئولان به دفاع مقدس نیز گفتمان غالب در آن زمان را بررسی می‌کند. اگرچه در موارد متعددی، اسناد و بایگانی صوتی - تصویری در رابطه با دفاع مقدس در دسترس‌اند، گستردگی جبهه‌ها، تنوع اقلیمی، تنوع رزمندگان ازنظر رسته اعزامی، قومیت، مذهب، سن، تحصیلات، شغل، محل اعزام و ...، طولانی‌بودن زمان جنگ، ابعاد مختلف ملی و بین‌المللی آن و موضوعات بسیار دیگر باعث شده‌اند برای معرفی یا تکمیل عناصر مختلف در سال‌های دفاع مقدس به تاریخ شفاهی روی آوریم. با توجه به ویژگی‌های ذاتی تاریخ شفاهی و کاربرد آن به‌عنوان یکی از ابزارهای جمع‌آوری اطلاعات و ساده‌بودن کار تاریخ شفاهی در نگاه اول نسبت به سایر روش‌های جمع‌آوری اطلاعات، این روش مورد اقبال بسیار قرار گرفته و به‌طور خاص در تاریخ انقلاب اسلامی و دفاع مقدس جایگاه ویژه‌ای یافته است که با توجه به سرنوشت‌سازبودن این دو اتفاق و نقش‌داشتن در زندگی مردم و اوضاع کشور تعجب‌برانگیز نیست. تجربه تاریخ دفاع مقدس با موقعیت‌های مختلف ایجادشده در مقاطع مختلف آن، الگوی قابل بررسی است که می‌توان از آن در برنامه‌ریزی‌های کلان و خرد استفاده کرد. باید نقاط قوت و ضعف آن دوران را شناخت، تجزیه و تحلیل کرد و آنان را برای استفاده روزآمد کاربردی کرد. به همین دلیل است که تاریخ شفاهی دوران دفاع مقدس اهمیت دارد و باید انتظارات را برآورده کند. در این مقاله، انتظارات آیت‌الله خامنه‌ای از پژوهشگران تاریخ شفاهی بررسی می‌شوند که به نوعی بیان‌کنندة وظایف و نقشی است که این افراد در روایت و بازگوکردن تاریخ این دوران بر عهده دارند.
تاریخ شفاهی
تاریخ شفاهی یکی از شیوه‌های مستندسازی و پژوهش در تاریخ معاصر است. این شیوة پژوهش در تاریخ، وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی را براساس دیدگاه‌ها، شنیده‌ها و عملکرد شاهدان، ناظران و فعالان آن ماجراها شرح می‌دهد و شناسایی می‌کند. تاریخ شفاهی نوعی شیوة جمع‌آوری و آماده‌سازی اطلاعات تاریخی ازطریق ضبط مصاحبه با شرکت‌کنندگان در رویدادهای تاریخی است (گلفام و اکبری‌مقدم، 1395: 13). در قالب شیوة امروزی، تاریخ شفاهی برای نخستین‌بار در سال ۱۹۴۸ در دانشگاه کلمبیا بنیان نهاده شد. تاریخ شفاهی محصول گفت‌وگوی بی‌انتهای حال و گذشته است که در تقسم‌بندی آن می‌توان به تاریخ‌نامه‌ها (وقایع‌محور) و زندگی‌نامه‌ها (شخص محور) اشاره کرد (احمدزاده، 1395: 33). تاریخ شفاهی براساس مصاحبه فعال به روایتگری تاریخی می‌پردازد. در تاریخ شفاهی عناصر مختلفی مانند راوی، مصاحبه‌گر و تدوینگر نقش محسوسی دارند و در کنار انتخاب موضوع هوشمندانه و به‌روز، عملکرد آنان باعث می‌شود محصول نهایی تاریخ شفاهی از اعتبار برخوردار باشد یا نباشد. پژوهشگران تاریخ شفاهی به‌دلیل نقشی که در روایت تاریخ معاصر دارند، باید ویژگی‌هایی داشته باشند که بتوانند از عهده انجام کار برآیند و از نقش و جایگاهشان نیز آگاه باشند. آنها باید بدانند تولید محتوا می‌کنند و پژوهش‌های تاریخ شفاهی قرار است چه در زمان تولید و انتشار، چه تا مدت‌ها بعد ارزیابی شوند. همچنین در نوع بهره‌مندی از تجربیات مؤثرند؛ زیرا تا واقعه و بستر آن به خوبی و نزدیک به واقعیت مطرح نشوند، نمی‌توان از آن انتظار گره‌گشایی و راه‌گشایی داشت. پس تاریخ شفاهی وظیفه حساسی بر عهده دارد. طبیعی است که جوامع با توجه به نیازها، گفتمان حاکم، ارزش‌ها، مبانی مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی از تاریخ شفاهی انتظارات متفاوتی داشته باشند و هدف‌های خاصی برای آن تعریف کنند. تاریخ شفاهی دفاع مقدس نیز از این مقوله جدا نیست. تاریخ شفاهی دفاع مقدس تلاش دارد وقایع مربوط به دفاع مقدس، عملیات‌ها و عملکرد فرماندهان و رزمندگان آن دوران را به‌صورت مصاحبة فعال گردآوری و تدوین کند. به روایت دیگر، تاریخ شفاهی دفاع مقدس بیان واقعیت‌ها، ایثارگری‌ها و ارزش‌هاست (احمدی و کریمی، 1389: 391).
پژوهش به معنای هر نوع کوشش تجربی یا نظری برای کشف مجهول و حل مشکلی است که در رشد زندگی فردی و اجتماعی انسان نقش کلیدی دارد (قراملکی، 1380: 20). در تعریفی دیگر، پژوهش فرایندی پویا است که برای حل مسائل و دستیابی به راه‌حل مشکلات انجام می‌شود (عزتی، 1376: 18). پژوهشگر کسی است که در گسترۀ تحقیقات به دنبال شناخت راه‌حل مشکلات و فهم و استحصای علل آنهاست (خورشیدی و قریشی، 1381: 15). پژوهشگر به دنبال کشف واقعیت‌هاست و تحقیق یکی از راه‌های پی‌بردن به این واقعیت‌هاست (عزتی، 1376: 15). با توجه به تعریف‌های بالا، وظیفة پژوهشگر و جایگاه ویژه‌ای که در علوم به‌خصوص تاریخ دارد، باید ویژگی‌هایی داشته باشد تا بتواند به اهداف پژوهش دست یابد.
روش «رویش نظریه»
در راستای درک مفاهیم، توصیف و تبیین متغیرهای اساسی در موضوع تحقیق و با توجه به ماهیت کیفی‌بودن تحقیق از روش «رویش نظریه» استفاده شده است. رویش نظریه به‌عنوان روش، نوعی تحقیق در عرصه است. درواقع فرایندی برای تعمیم نتایج حاصل از یک مشاهده خاص به نظریه‌ای جامع‌تر است؛ نظریه‌ای که در زندگی روزمره انسان‌ها نشر و نما می‌یابد. طی این روش، نظریه‌ای به طریق استقرایی از تجارب روزمره، تعاملات، مستندات، ادبیات و مشاهدات استخراج می‌شود. این نظریه از راه جمع‌آوری سیستماتیک داده‌ها و تحلیل اطلاعات مربوط به پدیده، کشف شده، توسعه یافته و به‌طور مشروط و موقت تأیید شده است. در این روش محقق کار خود را با یک تئوری شروع نمی‌کند که نیاز به اثبات آن باشد؛ بلکه با یک مطالعه در عرصه شروع می‌کند و اجازه می‌دهد چیزهایی که به آن عرصه مربوط می‌شوند، خود را نمایان کنند؛ ازاین‌رو، جمع‌آوری داده‌ها، تحلیل و نظریه با یکدیگر رابطه دوطرفه دارند. هدف محقق آن است که از لحاظ نظری به توضیح کامل دربارة یک پدیدة خاص برسد. «گراندد تئوری» آفرینش نظریه به روش استقرایی و تلاش برای درک درست و احساس مناسب از وقایع روزمره است (ادیب حاج باقری و همکاران، 1386: 123).
هدف اصلی از انجام تحقیقات به روش «رویش نظریه»، بررسی و روشن‌سازی فرایندهای اجتماعی مدنظر است که این فرایند‌ها از تحلیل اطلاعات به دست می‌آیند (ادیب حاج باقری و همکاران، 1386: 57). پژوهش حاضر با استفاده از این روش، نوشته شده است.
انتظارات آیت‌الله خامنه‌ای از پژوهشگران تاریخ شفاهی
آیت‌الله خامنه‌ای به مناسبت‌های مختلف مانند هفته دفاع مقدس، سالروز فتح خرمشهر، بازدید با فرماندهان دفاع مقدس، دیدار با پژوهشگران و نخبگان علمی و نظامی کشور و ... به دفاع مقدس و درس‌های بسیاری اشاره می‌کند که می‌توان از آنها آموخت و در اداره و مدیریت کشور بهره برد. او بر حفظ و ثبت خاطرات رزمندگان دفاع مقدس به‌عنوان نقش‌‌آفرینان و افراد شاهد آن دوران و مردم آن زمان تأکید دارد. درواقع، ایشان به استناد به منابع دست اول توجه دارند. همچنین خطر فوت یا فراموشی و دیگر خطرات پیش رو را مدنظر قرار داد و سعی کرد با تذکر پیوستة ثبت خاطرات دفاع مقدس، اهمیت ثبت این منبع ارزشمند و راهبردی را برای نسل آینده بین پژوهشگران، به‌خصوص پژوهشگران دفاع مقدس یادآوری کند. همچنین نگاه ارزشی به دفاع مقدس و کارکرد اخلاقی - تربیتی آن مدنظر او است. با مطالعۀ سخنرانی‌های او، انتظارات از پژوهشگران تاریخ شفاهی دفاع مقدس دسته‌بندی و بررسی شدند.
- نیت خالص و باور به کمک خدا: از مهم‌ترین و اصلی‌ترین ویژگی‌های مورد انتظار برای تمامی پژوهشگران ازجمله پژوهشگران تاریخ شفاهی دفاع مقدس حاکمیت ایمان در دل آنهاست؛ زیرا در فرمایش‌های مقام معظم رهبری حکومت ایمان بر دل‌ها عامل تسریع‌کنندة حرکت به سوی تحقیقات دشوار است؛ به‌طوری‌که می‌گوید «اگر ایمان بتواند بر دل انسان حکومت کند، این کمک خواهد کرد که انسان به دنبال کار دشوار تحقیق علمی برود؛ چون کار دشوار تحقیق علمی ضمن اینکه شیرین است، دشوار است و محرومیت و مشکلات دارد. می‌بینید که یک سوداگر بازاری دلال چقدر درآمد پیدا می‌کند؛ اما یک عالم اینطور نیست. ممکن است عالم اوقاتش تلخ باشد که مثلاً امکانات زندگی ندارد؛ اما در دل حاضر نیست به هیچ قیمتی این وضع خودش را با آن وضع سوداگر عوض کند. اصلاً امکان ندارد که بگویند شما علمت را بده، پول او را بگیر، حاضر نیست این کار را بکند، یعنی قدر علم را عالم می‌داند. پس دنبال علم رفتن زحمت دارد، گاهی محرومیت دارد، گاهی مشکلات دارد. اگر ایمانی در دل انسان حاکم باشد، کمک خواهد کرد که انسان بتواند این راه دشوار را طی نماید» (آیت‌الله خامنه‌ای: 19/7/1378).
- حق‌طلبی در پژوهش: از دیگر ویژگی‌های مورد انتظار برای تمامی پژوهشگران ازجمله پژوهشگران تاریخ شفاهی دفاع مقدس حق‌طلبی، تلاش در رسیدن به پاداش اساسی یعنی رسیدن به حقیقت است. در فرمایش‌های مقام معظم رهبری آمده است «محقق، در مقابل چه چیزى تحقیق مى‌کند؟ چه مى‌گیرد و تحقیق مى‌کند؟ جواب این است که محقق تحقیق مى‌کند تا به حقیقت برسد. پاداش او این است. پول، مال و حتى تشویق، پاداش محقق نیست؛ در مقابل تحقیقِ او کوچک است؛ البته باید اینها نثار بشوند، پول‌ها باید خرج بشوند، کارها باید انجام گیرند، تسهیلات باید فراهم بشوند تا تحقیق انجام بگیرد؛ اما اینها هیچ‌کدام پاداش تحقیق نیستند. پاداش تحقیق، رسیدن به حق است» (آیت‌الله خامنه‌ای: 2/1/1369).
- تلاش در راستای تحقیق پارسایانه بی‌عوض: یکی از ویژگی‌های مورد انتظار برای پژوهشگران تاریخ شفاهی دفاع مقدس انجام تحقیقات پارسایانه‌ای بی‌عوض و اشاعه این روحیه به سایر پژوهشگران با تقویت انگیزه‌های معنوی در پژوهش است. در تاریخ اسلام پژوهشگران و اندیشمندان فراوانی هستند که تحقیقات پارسایانه‌ای بی‌عوض عظیمی مانند یک مجموعه دایره‌المعارف‌نویسی و اثرات غنی دیگر را به تنهایی و با انگیزه معنوی انجام داده‌اند؛ برای مثال، نوشتن کتاب جواهرالکلام که یک دوره فقه استدلالی است و تألیف آن به سادگی از عهده یک فرد برنمی‌آید، در حدود بیست سال تمام وقت مرحوم صاحب جواهر را به خود اختصاص داد. مقام معظم رهبری دربارة این موضوع می‌گوید «باید روح تحقیق پارسایانه‌ای بی‌عوض را تزریق کنیم تا برای تحقیق دنبال پاداش نباشند؛ چون اصلاً تحقیق پاداش واقعی ندارد؛ مثلاً اگر آدم بخواهد به پاستور، به‌خاطر کشف میکروب پول بدهد، به نظرتان چقدر باید بدهد؟ آیا اصلاً می‌شود برای او پولی معین کرد؟ آیا قابل مقایسه است؟ بنابراین، امثال پاستور هیچ‌وقت برای پول تحقیق نکردند. اگر برای پول تحقیق می‌کردند، حقیقتاً به اینجا نمی‌رسیدند» (آیت‌الله خامنه‌ای: 4/10/1369).
- رعایت مسائل اخلاقی در امر نوشتار و پژوهش: از دیگر ویژگی‌های مورد انتظار برای پژوهشگران به‌خصوص پژوهشگران تاریخ شفاهی، رعایت مسائل اخلاقی در امر نوشتار و پژوهش است. «براى یک کشور، عالم، محقق، پژوهشگر و نابغه، ثروت خیلى بزرگى است؛ اما به شرط اینکه در او بنیان‌هاى اخلاقى استوار باشد؛ وجدان اخلاقى زنده باشد، و الّا آن علم به درد نمى‌خورد» (آیت‌الله خامنه‌ای: 22/2/1377).
- بهره‌گیری از اسناد و مدارک معتبر: از دیگر ویژگی‌های مورد انتظار برای پژوهشگران تاریخ شفاهی دفاع مقدس است. فرماندة معظم کل قوا در این خصوص می‌گوید «نگهدارى اسناد، پردازش اسناد، تدوین اسناد، اینها خیلى مهم است؛ اینها نبایستى بگذارند از دست برود؛ در اختیار محققین قرار بگیرد».
- احساس دلگرمی و داشتن روحیه پژوهشی: در فرمایش‌های مقام معظم رهبری احساس دلگرمی و داشتن روحیه پژوهشی یکی از ویژگی‌های مهم و درواقع اساس کار همه پژوهشگران ازجمله پژوهشگر تاریخ شفاهی دفاع مقدس است؛ به‌طوری‌که می‌گوید «دلگرمی محقق و پژوهشگر و اهل علم، اساس کار است؛ همچنان که در جنگ‌های نظامی، روحیه از همه چیز مهم‌تر است در محیط علمی هم همین معنا صادق است» (آیت‌الله خامنه‌ای: 23/5/1385).
- توجه به نیازسنجی در پژوهش: از ویژگی‌های مورد انتظار برای پژوهشگران توجه به نیازسنجی در پژوهش و تعیین نیازهای اساسی سازمان مربوطه است؛ به‌طوری‌که نوشته‌ها و پژوهش‌هایی که انجام می‌دهند برای رفع نیازهای کشور قرار گیرند. «حقاً و بدون شک باید پژوهش و تحقیق مورد توجه و اهتمام بیشتری قرار بگیرد، در کشور اولاً با توجه به نیازهای آن، هدفدار کنیم، یعنی ببینیم واقعاً کشور به چه چیزی احتیاج دارد و پژوهش‌ها را در جهت نیازهای کشور قرار دهیم» (آیت‌الله خامنه‌ای: 13/7/1385).
- داشتن راهبرد و توجه به مفیدبودن کار تحقیقاتی: یکی دیگر از ویژگی‌های مورد انتظار برای پژوهشگران، نویسندگان و افراد اهل قلم، داشتن راهبرد و توجه به مفیدبودن کار تحقیقاتی است. مقام معظم رهبری دربارة این موضوع می‌گوید «بدانیم برای کار تحقیقاتی راهبرد ما چیست، چه کار کنیم که این تحقیقات و این آموزش برای کشور مفید باشد و به کار کشور بیاید» (آیت‌الله خامنه‌ای: 18/3/1368).
-انجام دادن کار تحقیق به‌صورت درست، کامل و محکم: از دیگر ویژگی‌های مورد انتظار برای پژوهشگران، انجام‌دادن کار تحقیقاتی به‌صورت درست، کامل و محکم است که در این رابطه در فرمایش‌های مقام معظم رهبری آمده است «اگر نویسنده‌اید، اگر محققید، اگر روحانى هستید، اگر مشغول تحصیل و درس‌خواندن هستید، اگر در دانشگاه یا مدرسه هستید، اگر در کار هنر مشغولید، اگر فیلمسازید، اگر داستان‌نویس هستید، اگر روزنامه‌نگارید، هرچه هستید و هرکه هستید و هرجا کار مى‌کنید، باید سعى کنید کارى را که انجام مى‌دهید، درست انجام دهید، کامل انجام دهید، محکم انجام دهید و کم نگذارید» (آیت‌الله خامنه‌ای: 15/2/1372).
نتیجه
آیت‌الله خامنه‌ای در مقاطع مختلف بارها اهمیت علم و دانش را بیان کرده و ضمن توجه‌دادن به نقش اثرگذار آن و تأکید بر توسعه علم و دانش از راه تحقیق‌کردن، بر اهمیت تاریخ شفاهی و مکتوب‌کردن یاد و خاطره شهدا، جانبازان، آزادگان و به‌طور کلی رزمندگان دفاع مقدس تأکید داشته است.
با بررسی سخنرانی‌های ایشان انتظارات او از پژوهشگران تاریخ شفاهی دفاع مقدس را در داشتن نیت خالص و باور به کمک خداوند، حاکمیت ایمان در دل، حق‌طلبی در پژوهش، تلاش در راستای انجام تحقیق پارسایانه بی‌عوض، بهره‌گیری از اسناد و مدارک معتبر، توجه به اخلاق پژوهشی، احساس دلگرمی و برخوردار از روحیه پژوهشی، توجه و تمرکز بر نیازسنجی در پژوهش، داشتن راهبرد و توجه به مفیدبودن کار تحقیقاتی و انجام‌دادن کار تحقیق به‌صورت درست، کامل و محکم که ازنظر نویسنده از اولویت بیشتری برخوردار است یافتیم.
)